Cumhuriyetin İlk Yıllarında Sanayi İşgücünün (Yeniden) Üretimi: Sümerbank ve Etibank Örneği

Türkiye’de 1930’lu ve 1940’lı yıllar boyunca devletçi sanayileşme politikasının başlıca meselelerinden biri, sanayi işgücünün nitel ve nicel yetersizliği olmuştur. Bu dönemde kurulan Sümerbank ve Etibank kamu iktisadi teşekkülleri, sadece dönemin sanayileşme hamlesinde değil, aynı zamanda yüksek işçi devir oranları, kalifiye işçi eksiği ya da köylü-işçilik gibi sorunlarla baş etme çabasında da öncü roller üstlenmiş, sanayi işçi sınıfının oluşumu ve sınai emek gücünün yeniden üretimi açısından önemli sonuçları olan bir dizi program ve faaliyet yürütmüştür. Makalede bunların üçüne -konut, gıda ve sağlık alanındaki faaliyetlere- odaklanılmakta; bu bağlamda gerek dönemin bürokratlarının ve işletme yönetiminin değerlendirmeleri, gerekse Etibank ve Sümerbank işçilerin deneyim ve tepkileri değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Sümerbank, Etibank, Sanayileşme, Sınai İşçi Sınıfı, Emek Gücünün Yeniden Üretimi

The (Re)production of the Industrial Labor Force in Early Republican Turkey: The Case of Sümerbank and Etibank

One of the major problems of the statist industrialization policies in 1930s and 1940s in Turkey was both the quantitative and qualitative deficiencies in terms of industrial labor force. State-run enterprises of Sümerbank and Etibank, which were established in that period, did not only lead the drive for industrialization, but also for handling the labor force problems including high rates of worker rotation, lack of skilled workers, or the issue of peasant-workers, and initiated several programs and facilities which had crucial consequences as far as the formation of an industrial working class and the reproduction of industrial labor force were concerned. The article focuses on three of them -housing, nutrition and health programs- by examining the evaluations of the bureaucrats and factory managements as well as the experiences and reactions of the Etibank and Sümerbank workers.

Keywords:

Sümerbank, Etibank, Industrialization, Industrial Working Class, Reproduction of Labor Force,

PDF

___

APAK, Kemalettin, Türkiye’de Sanayi ve Maadin İşletmeleri, Selüloz Basımevi, İzmit, 1952.
BAYDAR, N. “Kombina ve Şehir”, Ulus, 19 September 1935.
DOĞAN, Mustafa Görkem, “Governmental Involvement in the Establishment and Performance of the Trade Unions During The Transition to Multi-Party Politics: The Case of The Worker’s Bureau of the Republican People’s Party”, Boğaziçi University, Atatürk Institute for Modern Turkish History, İstanbul, 2003 (Unpublished Master Thesis).
DOSDOĞRU, Sabire, Hulusi Dosdoğru, Sağlık Açısından Maden İşçilerimizin Dünü Bugünü, BDS Yayınları, İstanbul, 1990.
EKİN, Nusret, “Memleketimizde İşçi Devri Mevzuunda Yapılan Araştırmalar ve Ortaya Koydukları Neticeler," İ.Ü. İktisat Fakültesi Sosyal Siyaset Konferansları, 9.-10.-11. Kitap, İ.Ü. İktisat Fakültesi, İstanbul, 1960, pp. 123-192.
FUAD, Galib, “1200 Metre Yerin Altında Yürüdükten Sonra Kömür Amelesi Taramacı Devrekli Mehmet Küçükkkaya ile Konuştum”, Kara İnci, No. 3, June 1941, pp. 9-11.
KIRAY, Mübeccel B., Ereğli Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası, Bağlam Yayınları, İstanbul, 2000.
KOÇ, Yıldırım, Türkiye İşçi Sınıfı Tarihi, Epos Yayınları, Ankara, 2010.
LINKE, Lilo, Allah Dethroned: A Journey Through Modern Turkey, Constable & Company, London, 1938.
MAKAL, Ahmet, Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1920-1946, İmge Yayınları, Ankara, 1999.
MAKAL, Ahmet, “Türkiye’nin Sanayileşme Sürecinde İşgücü Sorunu ve Sosyal Politika ve İktisadi Devlet Teşekkülleri: 1930’lu ve 1940’lı Yıllar”, Toplum ve Bilim, Sayı: 92, Bahar 2002, pp. 34-70.
MAKAL, Ahmet, “65. Yılında Milli Korunma Kanunu, Çalışma İlişkileri ve İş Mükellefiyeti Üzerine Bir İnceleme”, A.Ü. SBF-GETA Tartışma Metinleri, No. 76, September 2004, pp. 1-38.
NACAR, Can, “Working Class in Turkey During World War II Period: Between Social Policies and Everyday Experiences”, Boğaziçi University, Atatürk Institute for Modern Turkish History, İstanbul, 2004 (Unpublished Master Thesis).
NAİM, Ahmet, Zonguldak Havzası: Uzun Mehmet’ten Bugüne Kadar, İstanbul, 1934.
ORTAYLI, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004.
ÖZEKEN, Ahmet Ali, “Türkiye Sanayiinde İşçiyi Barındırma Problemi”, İçtimai Siyaset Konferansları, Third Volume, İÜ İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü, 1949, pp. 103-130.
PERI, Burak, “Building the ‘Modern’ Environment in Early Republican Turkey: Sümerbank Kayseri and Nazilli Factory Settlements”, Middle East Technical University, Institute of Social Sciences, Ankara, 2002 (Unpublished Master Thesis).
“Prodüktivite ve Memleketimizde Prodüktiviteyi Artırmağa Matuf Tedbirler,” Çalışma Vekâleti Dergisi, September-October-November-December, Vol. 1, no. 3, 1953, pp. 45-52.
ROZALIYEV, Y.N., Türkiye Sanayi Proletaryası, Yar Yayınları, İstanbul, 1974.
SARC, Ömer Celal, Türkiye Ekonomisinin Genel Esasları, İ. Ü. İktisat Fakültesi Yayını, 1962.
Sümerbank X’uncu Yıl: 1933-1943, Cumhuriyet Matbaası, Ankara, 1943.
TEKELİ, İlhan, Selim İLKİN, Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu, ODTÜ İdari İlimler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1982.
TOPRAK, Zafer, Sümerbank Holding A.Ş, Creative Yayıncılık, İstanbul, 1990.
TUKSAVUL, Muammer, Doğudan Batıya ve Sonrası, İstanbul, 1981.
ÜSTÜNDAĞ-SELAMOĞLU, Esra, “Bir Sözlü Tarih Çlışması: Hereke’de Değişim”, Toplumsal Tarih, 8, 45, pp. 28-36.
YERASİMOS, Stefanos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye: I. Dünya Savaşı’ndan 1971’e, Gözlem Yayınları, İstanbul, 1976.
YERSEL, Kadri, Madencilikte Bir Ömür, Yurt Madenciliğini Geliştirme Vakfı & Maden Mühendisleri Odası, İstanbul, 1989.
Başvekâlet Umumi Murakabe Heyeti, Etibank Ereğli Kömür İşletmeleri Müessesesi 1940 Yılı Raporu, Başvekâlet Devlet Matbaası, Ankara, 1941.
Başvekâlet Umumi Murakabe Heyeti, Etibank Umumi Murakabe Heyeti Raporu, Başvekâlet Devlet Matbaası, Ankara, 1940.
Başvekâlet Umumi Murakabe Heyeti, Sümerbank Umumi Murakabe Heyeti Raporu, Başvekâlet Devlet Matbaası, Ankara, 1943.
Başvekâlet Umumi Murakabe Heyeti, Etibank Umumi Murakabe Heyeti Raporu, Başvekâlet Devlet Matbaası, Ankara, 1949.
Ereğli Kömür Havzası Maden Ocaklarında Çalışan İşçilerin Sıhhi İhtiyaçlarının Teminine Dair Nizamname, No. 2/3811, Düstur 3, Cilt 17.