Osmanlı Fetvalarında Kadınların Ayrılık Elde Etme Yolu Olarak Şartlı Talâk (16-18. Yüzyıllar)

Bu makale Osmanlı fetvalarında kadınların boşanma elde etme yolu olarak şartlı talâkı ele almaktadır. Amaç boşama yetkisi bulunmayan ve tefrik hakları son derece sınırlı olan Osmanlı kadınlarının belli aile hukuku sorunlarında şartlı talâkı alternatif bir ayrılık elde etme yolu olarak nasıl kullandığını göstermektir. 16-18. yüzyıllar arasında Anadolu ve Rumeli’de görev yapmış olan Osmanlı müftülerine sorulmuş fetvalar amacın gerçekleştirilmesi açısından önemli veriler içermektedir. Osmanlı aile hukuku kocanın boşama yetkisini karısına devretmesine izin vermektedir. Kocanın boşamayı eşinin belli bir fiiline bağladığı durumlarda (Falan şeyi yaparsan boşsun) şartlı talâk da bir tür yetki devri görünümündedir. Ayrılık elde etmek isteyen bir kadın basitçe şartı getirerek amacına ulaşabilir. Ayrıca şartlı talâk kadının mağdur olmasına sebebiyet veren bazı aile hukuku sorunlarında da işlevseldir. Osmanlı aile hukukunda kocanın gâibliği ve evlilik içi şiddet kadının hukukunu yeterince gözetmeyen sonuçlar doğurmaktadır. Fetvalar her iki durumda da kadınların şartlı talâk yoluyla ayrılık elde edebildiklerini göstermektedir. Hâkim hukuk düzeni (Hanefi mezhebi) kadının nikâh sırasında ileri sürdüğü şartları genellikle bağlayıcı kabul etmemektedir. Ancak Osmanlı kadınları nikâh sırasında ileri sürdükleri şartları şartlı boşama yoluyla bağlayıcı hale getirebilmektedir. Makale bu tespitlere dair Osmanlı müftülerine sorulan meselelerden kanıtlar sunmaktadır. Gerçek hukuk hayatından fetva mecmualarına yansıyan meseleleri temel veri kaynağı olarak kullanan makale bir hukuk tarihi incelemesidir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Aile Hukuku, Fetva, Kadın, Şartlı Boşanma, Hukuki Çözüm, Ottoman Family Law, Fatwa, Woman, Conditional Divorce, Legal Solution

Conditional Divorce as a Way of Obtaining a Separation for Women in Ottoman Fatwas, 16th-18th Centuries

This article discusses conditional divorce as a way for women to obtain a separation in Ottoman fatwas. The purpose of the article is to describe that Ottoman women, who do not have the power to divorce and have very limited legal grounds for separation, use conditional divorce as a alternative way of obtaining a separation in certain family law issues. The fatwas, which were asked to the Ottoman muftis who served in Anatolia and Rumelia between the 16th and 18th centuries, contain important data from the point of the realization of the purpose. Ottoman family law allows the husband to delegate the power of divorce to his wife. In cases where the husband depend divorce on a certain act of his wife (If you do X, you are divorced), conditional divorce is also a kind of transfer of authority. A woman who wants to obtain a divorce could achieve her goal by simply fulfilling the condition. Besides, conditional divorce is functional as well in some family law issues that cause the woman to become a victim. In Ottoman family law, the absence of the husband and domestic violence have consequences that do not sufficiently observe the law of the woman. In both cases, the fatwas indicate that women could obtain a separation through conditional divorce. The dominant legal system (Hanafi law) generally does not accept the conditions that the woman put forward during the marriage as binding. However, Ottoman women could make these conditions binding by means of conditional divorce. This article presents evidence from the fatwas that were asked to the Ottoman muftis regarding these findings. The article, which uses the issues reflected in the fatwa collections from real legal life as the main data, is a legal history study.

Keywords:

Ottoman Family Law, Fatwa, Woman, Conditional Divorce, Legal Solution,

PDF

___

Abdürrahîm Efendi, Menteşzâde. Fetâvâ-yı Abdürrahîm. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Ma‘mûre, 1243. Akkirmânî, Ali. Fetâvâ-yı Akkirmânî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi, 98, 0b-206a.
Ali Efendi, Çatalcalı. Fetâvâ-yı Ali Efendi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1311.
Ankaravî, Süleyman b. Veli. Tercümetü’l-Gurer ve’d-Dürer. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 2. Baskı, 1292.
Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Baskı, 2017.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-i İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1976.
Bozanzâde. Fetâvâ-yı Ebussuûd Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1028, 0b-360a.
Boyabâdî Sağır Mehmed Efendi. Mecmûatü’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1067, 0b-481b.
Ebû Zehre, Ahmed b. Muhammed Mustafa. el-Ahvâlü’ş-şahsiyye. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 3. Basım, 1957.
Esad Efendi, Hocazâde. Fetâvâ-yı Esad Efendi. İstanbul: İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 157, 1-2, 273 + 98. (Makalede Şeyhülislâm’ın birinci şeyhülislâmlık dönemine ait fetvalar 1 olarak gösterilmiştir.)
Esad Efendi, Hocazâde. Fetâvâ-yı Müntehabe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kasidecizâde, 277, 1b-184a.
Fetâvâ-yı Yapışdırma. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 2419, 1b-84a.
Fetvâ Mecmûası. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 2867, 1b-85a.
Hoca Sâdeddin Efendi. Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 2728, 0b-112b.
Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi. Fetâvâ-yı Karaçelebizâde. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1048, 1b-169b.
Karahisârî, Mehmed. Fetâvâ-yı Karahisârî. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe, 924, 6b-285b.
Kayserî, Hasan b. Ali. Semhatü’l-Ebrâr fî beyân-i gumûzi’l-esrâr (İstanbul: İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 384), 1b-575a.
Kitâb-ı Fetâva’s-Sîvâsiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 487, 0b-174b.
Mecmûatü’l-fevâid ve’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 914, 1b-383a.
Mevkûfatî, Mehmed. Mülteka Tercümesi Mevkûfât. Dersaâdet: Matbaa-i Osmaniyye, 1312.
Midilli, Muharrem. “Osmanlı Toplumunda Evlilik İçi Şiddetin Fetvalara Yansıyan Suretleri ve Müftülerin Lazım Gördüğü Müeyyideler”. İslam Hukuku Araştırmaları 38 (2021), 129-159.
Midilli, Muharrem. “Gelmezsem İrâdetin Elinde Olsun: Osmanlı Aile Hukukunda Tefvîz-i Talâkın Fetvalara Yansıyan Hükümleri ve Mezhep-içi Çözüm Yolu Olarak İşlevi”. İslâm Tetkikleri Dergisi 12/1 (2022), 1- 27.
Minkârîzâde Yahyâ Efendi. Fetâvâ-yı Minkârîzâde. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazma Eserler, 0854, 1b-431a.
Okur, Kaşif Hamdi. “İslâm Hukukunda Boşama Yemini (Talâka Yemin) Meselesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/15 (2009), 5-30.
Özen, Şükrü. “Osmanlı Dönemi Fevta Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 248-378.
Seyyid Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Feyziyye mea’n-nukûl. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1266.
Seyyid Ahmed - Hafız Mehmed b. Ahmed el-Gedûsî. Netîcetü’l-Fetâva mea’n-nukûl. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1265.
Sun‘ullah Efendi. Fetâvâ-yı Sun‘ullah Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü Paşa, 502, 1b-76a.
Şeyhîzâde, Damad Abdurrahman Gelibolulu. Mecma‘ü’l-enhur fi şerhi Mülteka’l-ebhur. neşr. Muhammed Ahmed el-Muhtar. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
Vânî, Mehmed b. Bistâm el-Hoşâbî el-Hüseynî. Fetâvâ-yı Bistâmî. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe, 989, 0b-264a.
Veli b. Yûsuf (Yegan) el-İskilibî. Mecmau’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, 151, 1b-422b.
Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde. Fetâvâ-yı Yahyâ Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Serez, 1116, 0b-290b.