İbâdî fikirleri n oluşumunda Mu'tezile'nin rolü

Mutezile ve İbâdiyye İslâm tarihinde teşekkül eden iki farklı fırkadır. İbâdiyye orijin olarak Havâricin alt fırkaları arasında yer almaktadır. Ancakdini ve siyasi fikirleri bakımından Mutezileye oldukça yakındır. İbâdiyye tepkisel kabilevi din anlayışı içerisinde değerlendirilirken Muteziletam zıt kutupta akılcı hadari din anlayışı içerisinde ele alınmaktadır.Mutezile ve İbâdiyyenin dini ve siyasi görüşlerinin büyük çoğunluğununbenzerlik göstermesi araştırmaya değer bir husustur. Bu makalede İbâdîfikirlerin teşekkülünde Mutezilenin rolü tartışılacaktır.

The role of Mu tazila in shaping ibadi ideas

Mu tazila and Ibadism are separate theological sects in Islamic history. Asthe origin of Ibadism, it was a sub-sect of Khawarij. According to scholars,Ibadism emerged among bedouins whereas Mu tazila was a more civilizedgroup. They are mostly located on two opposite edges. However, Ibadismhas similar religious and political ideas with the Mu tazila.

___

  • Abdulhalîm, Receb, el- İbâdiyye fî Mısr ve’l-Magrib ve Alâkâtuhum İbâdiyye Umân ve’l-Basra, Maskat, 1990/ 1410.
  • Ahmed b. Hanbel, Müsned, nşr. Ahmed Muhammed Şakir, Kahire 1995.
  • Akbulut, Ahmet, Sahabe Devri Siyasî Hadiselerinin Kelâmi Problemlere Etkileri, İstan- bul 1982.
  • Ammî, Muhammed Musa Bâbâ, Mu’cemu’l-A’lâmi’l- İbâdiyye, II, Beyrut, 1999.
  • Ateş, Orhan, “Haricîliği Doğuran Sosyal-Psikolojik Bir Çerçeve Olarak Anomali”, Hece, 2013, yıl: 17, sayı: 198-199-200.
  • ---------- “Sâlim b. Zekvan’ın Sîre’sinin Haricî fikirler Açısından Değerlendirilmesi” ÇÜİF Dergisi, C. IX, Sa. 2, 2009.
  • ----------, el-İbâdiyye min Masâdırıha, Cezayir 2014.
  • İbn Kuteybe, Meârif, thk. Servet Ukkaşe, Kahire 1993.
  • Aycan, İrfan, “Emevîler Dönemi İç Siyasi Çekişmeler”, AÜİFD, C. 39 Sa. 1, Ankara 1990.
  • Aydınlı, Osman, “Mu’tezile Ekolü Ve Aklın Belirleyiciliği” İslâmi İlimler Dergisi, yıl, 4, sayı 1-2, Bahar-Güz, 2009.
  • Bağcı, H. Musa, “Kader İnancının Siyasetle İlişkisi ve Bu İlişkinin Hadis Uydurmadaki Rolü”, DÜİFD, Diyarbakır 2000, C. II, s.105-131.
  • Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed, el-Fark beyne’l-Firak, Beyrut (1973, 1990).
  • ----------, Mezhepler Arasındaki Farklar, trc. E. Ruhi Fığlalı, Ankara, 1991.
  • Barûnî, Süleymân b. Abdillah, Muhtasaru Tarihu’l- İbâdiyye , Tunus 1938.
  • Bedevî, Abdurrahman, et-Turasu’l-Yunaniyye fi Hadârati’l-İslâmiyye, Kahire 1940.
  • Belâzûrî, Ahmed b. Yahya b. Cabir, Ensâbu’l-Eşrâf, Beyrut, 1996.
  • ----------, Futûhu’l-Buldân, trc. Mustafa Fayda, Ankara, 2002.
  • Berrâdî, Ebû’l-Kasım, el-Cevâhiru’l-Müntekâ, Kahire 1301.
  • Bozan, Metin, İmamiyye’nin İmamet Nazariyesinin Teşekkül Süreci, İstanbul 2009.
  • Bozkurt, Nahide, Mu’tezile’nin Altın Çağı - Me’mun Dönemi-, Ankara 2002.
  • Cabirî, Ferhât , el-Bu’du’l-Hadarî li’l-Akideti’l-İbâdiyye, yy 2004.
  • Cabirî, Muhammed Abid, el-Aklu’s-Siyasi’l-Arab, Beyrut 2000.
  • Câhız, Ebû Osman ‘Amr b. Bahr, el-Beyân ve’t-Tebyîn, thk. Abdusselâm M. Hârun, I-III, Kahire 1395/1975.
  • Caytâlî, Ebû Tahir İsmaîl b.Mûsâ, Ganâtıru’l-Hayrât, Maskat 1983.
  • Çakın, Kamil, “Buhari’nin Mürcie ile İman Konusunda Tartışması”, AÜİFD, Ankara 1992, XXXII.
  • Çelebi, İlyas “Mu’tezile’nin Klasik İslâm Düşüncesindeki Yeri Ve Modern Döneme Et- kileri” Kelam Araştırmaları, 2, 2, (2004).
  • Çubukçu, İbrahim Agâh, “Mu’tezile Ve Akıl Meselesi”, AÜİFD, Ankara 1964.
  • Debûz, Muhammed Ali, Târihu’l- Magribi’l-Kebîr, yy 1923.
  • - ----------, Delilü’l-Müellifine’l- Arab el-Libiyyin, Bingazi 1397-1988.
  • Demircan, Adnan, Haricîler’in Siyasi Faaliyetleri, İstanbul 1996. Ebû Hanife , Fıkhu’l-Ekber, yy 1990.
  • Ebu Süleymân b. Dâvûd, el-Akîdetü’l-Mübâreke, Kahire ty.
  • Ebu’l-Arâb, Muhammed b. Ahmed b. Temim et-Temimî, Kitâbu’l-Mihne, Beyrut 1983. Ebü’l-Hüseyin Ali b. Hüseyin Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Kitabu’l-Egânî, thk. Ahmed eş-Şenkıtı, III, Bulak ty.
  • Emîn, Ahmed, Fecrü’l-İslâm , Kahire, 1982.
  • Eş’arî, Ebû’l-Hasan, Ali b. İsmâil, Makalâtü’l-İslâmiyyin, thk. Helmut Rıtter, Weisba- den 1980/1400.
  • el- İzkevî, Sehân b. Saîd, el- Keşfu’l-Gumme el- Câmi’i li Ahbâri’l-Ümme, Umân 2012. Güler, İlhami, Allah’ın Ahlakiliği Sorunu, Ankara, 1998.
  • Hacerî, Ali b. Muhammed, el-İbâdiyye ve’l-Menheciyyetü’l-Bahsi İnde’l-Müerrihin ve Ashâbi’l-Makâlât, Beyrut ty.
  • Halîfât, İvaz, Neş’etü’l-Hareketi’l-İbâdiyye , Amman 1987.
  • Halîfât, İvaz, et-Tanzîmatu’s-Siyasîyye ve’l- İdariyye inde’l-İbâdiyye fi Merhaleti Kitmân, Umân ty.
  • Halilî, Ahmed b.Hamad, el-Hakku’d-Dâmiğ, Maskat 1978 Hatib Bağdâdî, Tarihu Bağdâd, IV, 1931/1349.
  • Hatiboğlu, Mehmet Said, “Hilâfetin Kureyşliliği”, AÜİFD, XXIII, Ankara 1978.
  • Huffazî, Abdullatif b. Abdulkadir, Te’siru’l-Mu’tezile fi’l- Havâric ve’ş- Şia, Cidde 2000. İbn Hallikan, Vefayâtü’l-A’yân, thk. İhsan Abbas, III, Beyrut, ty.
  • İbn Kesîr, Ebû’l Fida İsmail b. Ömer el-Kureyşî, el Bidâye, IV, Lübnan ty. İbn Kuteybe, Meârif, thk. Servet Ukkaşe, Kahire 1991.
  • İbn Murtezâ, Ahmed b. Yahyâ, Kitâb Tabakâti’l-Mu’tezile, Beyrut 1961/1316.
  • İbn Mutahhar, el-Halli, Nehcü’l-Hakkı ve Keşfu’s-Sıdk, yy ty.
  • İbn Kıftî, İhbâru’l-Ulema bi Ahbâri’l-Hukema, Kahire ty.
  • İbn Teymiyye, el-Hisbe fi’l-İslâm, thk. Muhbeddin Kâhir, Kahire 1387.
  • İbrahim Agâh Çubukçu, “Mu’tezile ve Akıl Meselesi”, AÜİFD, Ankara 1964.
  • İrfan Abdülhamit, İslam’da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları, trc. M. Saim Yeprem, İstanbul 1981.
  • Kadı Abdülcebbar, Fadlu”l-i’tizal ve Tabakatü’l-Mu’tezile, thk. Fuad Seyyid, Tunus 1406/1986,
  • Kargış, Umân ve’l-Hareketü’l- İbâdiyye, yy ty.
  • Kasımi, Cemaleddin, Tarihu’l-Cehmîyye ve‘l-Mu’tezile, Beyrut 1979.
  • Kutlu, Sönmez, “Mürcîe” (İslam Mezhepler Tarihi El Kitabı, editör, Hasan Onat; Sön- mez Kutlu), Ankara 2012.
  • Kutlu, Sönmez, Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcîe ve Tesirleri, Ankara 2000.
  • M. Şerefeddin, “Kaderiyye Yahut Mu’tezile”, Darulfünün Ilâhiyat Fak. Mecmuası, Sa. IV, İstanbul 1930.
  • Mahremî, Zekeriyya b. Halîfe, es-Sırâ’u’l-Ebedî, Behlan 2006.
  • Malatî, et-Tenbih ve’r-Red alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bid’a, thk. Zahid Kevserî, Kahire, 1991. Mufid, Muhammed b. an-Nu’mân, Evâil, Tebriz 1371.
  • Muhammed b. en-Nu’mân el-Mufîd, Evâil al-Maktülât fi’l-Mezâhib Muhtârât, Tebriz 1371.
  • M. Şerefeddin, “Kaderiyye yahut Mu’tezile”, Darulfünun Ilâhiyat Fakültesi Mecmuası, Sa. IV, İstanbul 1930.
  • Muhammed Sâlih, Menhecü’d-Da’ve İnde’l-İbâdiyye, Umân 1997. Mus’abî, Meâlimü’d-Din, I, yy ty.
  • Musahhih, el-İstaikametü’l- Cüz’i’s-Sani , I-I. yy, ty.
  • Müberred, Ebu’l-Abbas Muhammed b. Yezid, el-Kamil fi’l-Lüga ve’l-Edebve’n-Nahvi ve’t-Tasrif, thk. Muhammed Ahmed ed-Dâli, III, Beyrut 1986. Müfid, Evâilü’l-Makalât, Tebriz 1314.
  • Namî Amr, Halife, Dirasât ani’l-İbâdiyye, Daru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut ty. Nesâi, es-Sünenü’l-Kübrâ, VI.
  • Neşvanu’l-Himyerî , el-Huru’l-Iyn, thk. Kemal Mustafa,Yemen 1985.
  • Nevbahtî, el-Hasan b. Musa, Firâku’ş-Şia, thk. Abdulmünim el Hanefi, Kahire 1992.
  • Omerci, Ahmed Şevki İbrâhim, el-Mu’tezile fi’l-Bağdât ve Eseruhum fi Hayâti’l-Fikriy- yet ve’s-Siyasiyye, Kahire 2000.
  • Onat, Hasan, Emevîler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği, Ankara 1993.
  • Sâlimî, Abdullah b. Hamid, Meâricü’l-A’mâl ala Medâricü’l-Kemâl, Umân 1983. Sâlimî, Nureddin Abdullah b. Hamid, Meşâriku’l-Envâr, yy 2000.
  • Sammoud, Hamadi, “Kuzey Afrika’da Şarklı Bir Müfessir Yahya İbn Sellam” trc. Salih Akdemir, AÜİFD. C. XXXII, Sa. I, Ankara 1991, s. 24-36.
  • Siyâbî, Sâlim b. Hamud, İzaletü’l-Ve’sa, thk. Seyyide İsmail Kâşif, Kahire 1979. Şemmâhî, Bedruddin Ahmed b. Said, Kitâbu Siyeru’l- Meşâyih, yy ty.
  • Şiblî, Mevlana, İslâm Tarihi , trc. Ömer Rıza Doğrul, II, İstanbul 1346.
  • Taberî, Tarihü’l-Ümem ve’l-Mulük, thk. Muhammed Ebu Fazl İbrahim, VIII, Beyrut. 1386/1966.
  • Topaloğlu, Bekir, Kelâm İlmi, İstanbul 1981.
  • Tritton, A.S., İslâm Kelâmı, trc. Mehmet Dağ, Ankara 1983.
  • Tusî, Tefsiru’t-Tebyîn, thk. Ahmed Habib Kasır el-Amili, V, yy 1385/1965.
  • Ümit, Mehmet, Zeydîyye-Mu’tezile Etkileşimi, Ankara 2008.
  • Watt, W. M., İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, trc. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara 2010.
  • Ümit, Mehmet, İslâm Felsefesi ve Kelamı , çev. Süleyman Ateş, Ankara 1968.
  • Ziriklî, Hayrettin, el-Alâm , III-V, Beyrut, 1986.
  • Zühdî, Carullah, el-Mu’tezile, Kahire 1974.