İbâdî fikirleri n oluşumunda Mu'tezile'nin rolü
Mutezile ve İbâdiyye İslâm tarihinde teşekkül eden iki farklı fırkadır. İbâdiyye orijin olarak Havâricin alt fırkaları arasında yer almaktadır. Ancakdini ve siyasi fikirleri bakımından Mutezileye oldukça yakındır. İbâdiyye tepkisel kabilevi din anlayışı içerisinde değerlendirilirken Muteziletam zıt kutupta akılcı hadari din anlayışı içerisinde ele alınmaktadır.Mutezile ve İbâdiyyenin dini ve siyasi görüşlerinin büyük çoğunluğununbenzerlik göstermesi araştırmaya değer bir husustur. Bu makalede İbâdîfikirlerin teşekkülünde Mutezilenin rolü tartışılacaktır.
The role of Mu tazila in shaping ibadi ideas
Mu tazila and Ibadism are separate theological sects in Islamic history. Asthe origin of Ibadism, it was a sub-sect of Khawarij. According to scholars,Ibadism emerged among bedouins whereas Mu tazila was a more civilizedgroup. They are mostly located on two opposite edges. However, Ibadismhas similar religious and political ideas with the Mu tazila.
___
- Abdulhalîm, Receb, el- İbâdiyye fî Mısr vel-Magrib ve Alâkâtuhum İbâdiyye Umân vel-Basra, Maskat, 1990/ 1410.
- Ahmed b. Hanbel, Müsned, nşr. Ahmed Muhammed Şakir, Kahire 1995.
- Akbulut, Ahmet, Sahabe Devri Siyasî Hadiselerinin Kelâmi Problemlere Etkileri, İstan- bul 1982.
- Ammî, Muhammed Musa Bâbâ, Mucemul-Alâmil- İbâdiyye, II, Beyrut, 1999.
- Ateş, Orhan, Haricîliği Doğuran Sosyal-Psikolojik Bir Çerçeve Olarak Anomali, Hece, 2013, yıl: 17, sayı: 198-199-200.
- ---------- Sâlim b. Zekvanın Sîresinin Haricî fikirler Açısından Değerlendirilmesi ÇÜİF Dergisi, C. IX, Sa. 2, 2009.
- ----------, el-İbâdiyye min Masâdırıha, Cezayir 2014.
- İbn Kuteybe, Meârif, thk. Servet Ukkaşe, Kahire 1993.
- Aycan, İrfan, Emevîler Dönemi İç Siyasi Çekişmeler, AÜİFD, C. 39 Sa. 1, Ankara 1990.
- Aydınlı, Osman, Mutezile Ekolü Ve Aklın Belirleyiciliği İslâmi İlimler Dergisi, yıl, 4, sayı 1-2, Bahar-Güz, 2009.
- Bağcı, H. Musa, Kader İnancının Siyasetle İlişkisi ve Bu İlişkinin Hadis Uydurmadaki Rolü, DÜİFD, Diyarbakır 2000, C. II, s.105-131.
- Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed, el-Fark beynel-Firak, Beyrut (1973, 1990).
- ----------, Mezhepler Arasındaki Farklar, trc. E. Ruhi Fığlalı, Ankara, 1991.
- Barûnî, Süleymân b. Abdillah, Muhtasaru Tarihul- İbâdiyye , Tunus 1938.
- Bedevî, Abdurrahman, et-Turasul-Yunaniyye fi Hadâratil-İslâmiyye, Kahire 1940.
- Belâzûrî, Ahmed b. Yahya b. Cabir, Ensâbul-Eşrâf, Beyrut, 1996.
- ----------, Futûhul-Buldân, trc. Mustafa Fayda, Ankara, 2002.
- Berrâdî, Ebûl-Kasım, el-Cevâhirul-Müntekâ, Kahire 1301.
- Bozan, Metin, İmamiyyenin İmamet Nazariyesinin Teşekkül Süreci, İstanbul 2009.
- Bozkurt, Nahide, Mutezilenin Altın Çağı - Memun Dönemi-, Ankara 2002.
- Cabirî, Ferhât , el-Budul-Hadarî lil-Akidetil-İbâdiyye, yy 2004.
- Cabirî, Muhammed Abid, el-Aklus-Siyasil-Arab, Beyrut 2000.
- Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr, el-Beyân vet-Tebyîn, thk. Abdusselâm M. Hârun, I-III, Kahire 1395/1975.
- Caytâlî, Ebû Tahir İsmaîl b.Mûsâ, Ganâtırul-Hayrât, Maskat 1983.
- Çakın, Kamil, Buharinin Mürcie ile İman Konusunda Tartışması, AÜİFD, Ankara 1992, XXXII.
- Çelebi, İlyas Mutezilenin Klasik İslâm Düşüncesindeki Yeri Ve Modern Döneme Et- kileri Kelam Araştırmaları, 2, 2, (2004).
- Çubukçu, İbrahim Agâh, Mutezile Ve Akıl Meselesi, AÜİFD, Ankara 1964.
- Debûz, Muhammed Ali, Târihul- Magribil-Kebîr, yy 1923.
- - ----------, Delilül-Müellifinel- Arab el-Libiyyin, Bingazi 1397-1988.
- Demircan, Adnan, Haricîlerin Siyasi Faaliyetleri, İstanbul 1996. Ebû Hanife , Fıkhul-Ekber, yy 1990.
- Ebu Süleymân b. Dâvûd, el-Akîdetül-Mübâreke, Kahire ty.
- Ebul-Arâb, Muhammed b. Ahmed b. Temim et-Temimî, Kitâbul-Mihne, Beyrut 1983. Ebül-Hüseyin Ali b. Hüseyin Ebül-Ferec el-İsfahânî, Kitabul-Egânî, thk. Ahmed eş-Şenkıtı, III, Bulak ty.
- Emîn, Ahmed, Fecrül-İslâm , Kahire, 1982.
- Eşarî, Ebûl-Hasan, Ali b. İsmâil, Makalâtül-İslâmiyyin, thk. Helmut Rıtter, Weisba- den 1980/1400.
- el- İzkevî, Sehân b. Saîd, el- Keşful-Gumme el- Câmii li Ahbâril-Ümme, Umân 2012. Güler, İlhami, Allahın Ahlakiliği Sorunu, Ankara, 1998.
- Hacerî, Ali b. Muhammed, el-İbâdiyye vel-Menheciyyetül-Bahsi İndel-Müerrihin ve Ashâbil-Makâlât, Beyrut ty.
- Halîfât, İvaz, Neşetül-Hareketil-İbâdiyye , Amman 1987.
- Halîfât, İvaz, et-Tanzîmatus-Siyasîyye vel- İdariyye indel-İbâdiyye fi Merhaleti Kitmân, Umân ty.
- Halilî, Ahmed b.Hamad, el-Hakkud-Dâmiğ, Maskat 1978 Hatib Bağdâdî, Tarihu Bağdâd, IV, 1931/1349.
- Hatiboğlu, Mehmet Said, Hilâfetin Kureyşliliği, AÜİFD, XXIII, Ankara 1978.
- Huffazî, Abdullatif b. Abdulkadir, Tesirul-Mutezile fil- Havâric veş- Şia, Cidde 2000. İbn Hallikan, Vefayâtül-Ayân, thk. İhsan Abbas, III, Beyrut, ty.
- İbn Kesîr, Ebûl Fida İsmail b. Ömer el-Kureyşî, el Bidâye, IV, Lübnan ty. İbn Kuteybe, Meârif, thk. Servet Ukkaşe, Kahire 1991.
- İbn Murtezâ, Ahmed b. Yahyâ, Kitâb Tabakâtil-Mutezile, Beyrut 1961/1316.
- İbn Mutahhar, el-Halli, Nehcül-Hakkı ve Keşfus-Sıdk, yy ty.
- İbn Kıftî, İhbârul-Ulema bi Ahbâril-Hukema, Kahire ty.
- İbn Teymiyye, el-Hisbe fil-İslâm, thk. Muhbeddin Kâhir, Kahire 1387.
- İbrahim Agâh Çubukçu, Mutezile ve Akıl Meselesi, AÜİFD, Ankara 1964.
- İrfan Abdülhamit, İslamda İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları, trc. M. Saim Yeprem, İstanbul 1981.
- Kadı Abdülcebbar, Fadlul-itizal ve Tabakatül-Mutezile, thk. Fuad Seyyid, Tunus 1406/1986,
- Kargış, Umân vel-Hareketül- İbâdiyye, yy ty.
- Kasımi, Cemaleddin, Tarihul-Cehmîyye vel-Mutezile, Beyrut 1979.
- Kutlu, Sönmez, Mürcîe (İslam Mezhepler Tarihi El Kitabı, editör, Hasan Onat; Sön- mez Kutlu), Ankara 2012.
- Kutlu, Sönmez, Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcîe ve Tesirleri, Ankara 2000.
- M. Şerefeddin, Kaderiyye Yahut Mutezile, Darulfünün Ilâhiyat Fak. Mecmuası, Sa. IV, İstanbul 1930.
- Mahremî, Zekeriyya b. Halîfe, es-Sırâul-Ebedî, Behlan 2006.
- Malatî, et-Tenbih ver-Red alâ Ehlil-Ehvâ vel-Bida, thk. Zahid Kevserî, Kahire, 1991. Mufid, Muhammed b. an-Numân, Evâil, Tebriz 1371.
- Muhammed b. en-Numân el-Mufîd, Evâil al-Maktülât fil-Mezâhib Muhtârât, Tebriz 1371.
- M. Şerefeddin, Kaderiyye yahut Mutezile, Darulfünun Ilâhiyat Fakültesi Mecmuası, Sa. IV, İstanbul 1930.
- Muhammed Sâlih, Menhecüd-Dave İndel-İbâdiyye, Umân 1997. Musabî, Meâlimüd-Din, I, yy ty.
- Musahhih, el-İstaikametül- Cüzis-Sani , I-I. yy, ty.
- Müberred, Ebul-Abbas Muhammed b. Yezid, el-Kamil fil-Lüga vel-Edebven-Nahvi vet-Tasrif, thk. Muhammed Ahmed ed-Dâli, III, Beyrut 1986. Müfid, Evâilül-Makalât, Tebriz 1314.
- Namî Amr, Halife, Dirasât anil-İbâdiyye, Darul-Garbil-İslâmî, Beyrut ty. Nesâi, es-Sünenül-Kübrâ, VI.
- Neşvanul-Himyerî , el-Hurul-Iyn, thk. Kemal Mustafa,Yemen 1985.
- Nevbahtî, el-Hasan b. Musa, Firâkuş-Şia, thk. Abdulmünim el Hanefi, Kahire 1992.
- Omerci, Ahmed Şevki İbrâhim, el-Mutezile fil-Bağdât ve Eseruhum fi Hayâtil-Fikriy- yet ves-Siyasiyye, Kahire 2000.
- Onat, Hasan, Emevîler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği, Ankara 1993.
- Sâlimî, Abdullah b. Hamid, Meâricül-Amâl ala Medâricül-Kemâl, Umân 1983. Sâlimî, Nureddin Abdullah b. Hamid, Meşârikul-Envâr, yy 2000.
- Sammoud, Hamadi, Kuzey Afrikada Şarklı Bir Müfessir Yahya İbn Sellam trc. Salih Akdemir, AÜİFD. C. XXXII, Sa. I, Ankara 1991, s. 24-36.
- Siyâbî, Sâlim b. Hamud, İzaletül-Vesa, thk. Seyyide İsmail Kâşif, Kahire 1979. Şemmâhî, Bedruddin Ahmed b. Said, Kitâbu Siyerul- Meşâyih, yy ty.
- Şiblî, Mevlana, İslâm Tarihi , trc. Ömer Rıza Doğrul, II, İstanbul 1346.
- Taberî, Tarihül-Ümem vel-Mulük, thk. Muhammed Ebu Fazl İbrahim, VIII, Beyrut. 1386/1966.
- Topaloğlu, Bekir, Kelâm İlmi, İstanbul 1981.
- Tritton, A.S., İslâm Kelâmı, trc. Mehmet Dağ, Ankara 1983.
- Tusî, Tefsirut-Tebyîn, thk. Ahmed Habib Kasır el-Amili, V, yy 1385/1965.
- Ümit, Mehmet, Zeydîyye-Mutezile Etkileşimi, Ankara 2008.
- Watt, W. M., İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, trc. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara 2010.
- Ümit, Mehmet, İslâm Felsefesi ve Kelamı , çev. Süleyman Ateş, Ankara 1968.
- Ziriklî, Hayrettin, el-Alâm , III-V, Beyrut, 1986.
- Zühdî, Carullah, el-Mutezile, Kahire 1974.