Basra Şehrinin Kurucusu Utbe b. Gazvân'ın Hayatı ve Faaliyetleri

Hz. Muhammed’in (s.a.v.) tebliğ ettiği İslâm mesajı, Mekke toplumunun farklı kesimlerine mensup bazı kimseler tarafından olumlu karşılık bulmuştu. Bu çağrıyı ilk kabul edenler arasında Utbe b. Gazvân da yer almaktaydı. Mekke’de bu daveti kabul edenler, baskı, işkence ve öldürülme ile karşı karşıya kaldıkları gibi hicret etmek zorunda da bırakıldı. Utbe, yaşanan bu zorlu süreçte Hz. Muhammed ile beraber hareket etti. Hicret kaçınılmaz hale geldiği zaman Hz. Muhammed’den sonra Medine’ye yerleşti. Hicretin ikinci yılında savaşmaya dair izni alan Müslümanların safında okçu vasfıyla birçok gazve ve seriyyeye katıldı. Hz. Muhammed’in vefatından sonra ise Ömer b. Hattâb’ın halifeliği döneminde fetih hareketlerine katıldığı gibi, Basra Şehri’nin kurucu valisi olarak da görev yaptı. Daha önce yeni bir şehir kurma deneyimi olmayan Müslümanların kurduğu ilk şehir olan Basra, bu açıdan önem arz etmektedir. Utbe b. Gazvân’ın hayat hikâyesinin bilinmesi, aynı zamanda Müslümanların şehir kurmalarına dair perspektifin anlaşılması noktasında da katkı sunacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Utbe b. Gazvân, Basra, Hz. Ömer, Sahâbî, Sâsânîler

Founder of the Basra City Utba Ibn Ghazwan's Life and Activities

The message of Islam delivered by prophet Muhammad was received with a positive response by some members of different segments of Meccan society. Among the first to accept this call was Utba b. Ghazwan. Those who accepted this invitation in Mecca were forced to leave their cities and migrate, as they were faced with oppression, torture and killing. Utba supported the mission of Islam by acting together with Prophet Muhammad in this difficult process. Utba, who settled in Madina after the migration of the prophet, participated in many expeditions and military campaigns as an archer during this period. After the prophet passed away, he participated in the conquests during the caliphate of ‘Umar ibn Khattab, and also served as the founding governor of Basra. Being the first city founded by Muslims who did not have the experience of establishing any other before, Basra is important in this respect. To know the life story of Utba will also contribute to understanding the perspective of Muslims on city building and planning.

PDF

___

Ahatlı, Erdinç. “Utbe b. Gazvân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/235. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Ahmet Önal- Nebi Bozkurt, “Cami”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/46-56 İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Algül, Hüseyin. “ Muâhât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/308-309. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Apaydın, Mehmet. Siyer Kronolojisi, İstanbul: Kuramer, 2018.
Bakır, Abdulhalik. “Basra”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/108-111. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Bekrî, Abdullâh b. Abdilazîz b. Muhammed b. Eyyûb b. Amr el-Bekrî (ö.487/1094). el-Mesâlik ve’l-memâlik, thk. A.P. van Leeuwen, A. Ferré, Beyrût: Dâru’l-Garb el-İslâmî, 1992.
Belâzürî, Ebû’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd (ö.279/892-93). Ensâbü'l-eşrâf, thk. Riyâd Ziriklî-Süheyl Zekkâr. 13 Cilt.Beyrût: Dârü'l-Fikr, 1996/1417.
Belâzürî, Ebû’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd (ö.279/892-93). Fütûhû’l-büldân, Beyrût: Dâr ve Mektebetü'l-Hilâl, 1988.
Bozkurt, Nahide. Abbâsîler. İstanbul: İsam Yayınları, 2018.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî (ö.256/870). et-Târîhu’l-kebîr, thk. Muhammed Abdü’l-Muîd Hân. 8. Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, t.y.
Câhîz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhîz (ö.255/869). el-Beyân ve’t-tebyîn, 3. Cilt. Beyrût: Dar ve Mektebetü'l-Hilâl,1423.
Can, Yılmaz. İslâm Şehirlerinin Fiziki Yapısı (h. I- III/m. VII- IX. yüzyıl ). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995.
Cansever, Turgut. İslâm’da Şehir ve Mimari, İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend (ö.282/895). el-Ahbârü’t-tıvâl, thk. Abdunnaim Âmir, Kahire: Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1960.
Erkal, Mehmet. “Arşın”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/ 411-413. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
Fayda, Mustafa. “Batn-ı Nahle Seriyyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/ 202-203. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Hâfız-ı Ebrû, Şihâbüddîn Abdullah b. Lutfillâh b. Abdirreşîd-i Bihdâdînî-yi Hâfî (ö.833/1430). Coğrafyâ-yı Hâfız-ı Ebrû, 3 Cilt. thk. Seccadî, Tehrân: Sadık, Mirat-ı Mekteb, 1999.
Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî (ö.240/854-55). Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziyâ Ömerî. Dımaşk: Dârü'l-Kalem, Müessesetü'r-Risâle, 1397.
Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî, (ö.240/854-55). Tabâkatü Halîfe b. Hayyât. thk. Süheyl Zekkar. Dâru’l-Fikr, 1993/1414.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit b. Ahmed b. Mehdî (ö463/1071). Târîhu’l-Bağdâd, 16. Cilt. thk. Beşâr Âvâd Ma‘ruf, Beyrut: Dâru’l- Garbü’l-İslâmî, 2022/1422.
Hicri Takvim ve Siyer Kronolojisi Etütleri/Makaleler, çev. Kasım Şulul, İstanbul: Siyer Yayınları, 2012.
Hitti, Philip Khuri (1886-1978). Arap tarihinin mimarları, çev. Ali Zengin. İstanbul: Risale Yayınları, 1995.
İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb Ümeyye b. Amr b. el-Hâşimî (ö.245/860). el-Muhabber, thk. Ilse Lichtenstadter, Beyrût:Dârü’l-Âfâkü’l-Cedîde, y.y.
İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî (ö.808/1406). Mukaddime, 2 Cilt. hazırlayan. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2007.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî (ö.456/1064). Cemheretü ensâbi’l-ʿArab. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1983/1403.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî (ö.354/965). es-Sikât, 9 Cilt. thk. Muhammed Abdulmuîd Hân, Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1393/1973.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî (ö.354/965). es-Sîretü’n-nebeviye ve ahbârü’l-hulefâ’, 2 Cilt. tsh: Seyyîd Azîz Bek, Beyrût, el-Kutubü’s-Sekâfiyye, 1417.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî el-Basrî el-Mısrî (ö.218/833). Siret-i İbn-i Hişâm, thk. Mustafâ es-Sekkâ-İbrahim Ebyârî- Abdülhafız eş-Şelbî. 2 Cilt. Mısır: Şirket Mektebe ve Matbaa Mustafâ el-Babî el-Halebî ve Evlâduhu, 1955/1375.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî (ö.276/889). el-Maârif, thk. Servet Ukkaşe. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, 1992.
İbn Manzûr, Ebû’l-Fâdl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî (ö.711/1311). Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sadr, 1414.
İbn Rüste, Ebû Alî Ahmed b. Ömer b. Rüste (ö.300/913’ten sonra). el-Aʿlâku’n-nefîse, Beyrût: Dâru Sadr, 1892.
İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni' ez-Zührî (ö.230/845). Kitâbü't-Tabakâti'l-kebir. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 8 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1990/1410.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn b. Alî b. Muhammed b. el- Bağdâdî (ö.597/1201). el-Muntazam fî târihi’l-ümem ve’l-mulûk. thk. Muhammed Abdülkâdir Âtâ- Abdülkâdir Âtâ. 19 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1492/1992.
İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (ö.630/1233). Üsdü'l-gâbe fî ma'rifeti's-sahâbe, thk: Ali Muhammed Me‘ved- Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 8.Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1415/1994.
İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (ö.630/1233), el-kâmil fi't-tarih, thk. Ömer Abdusselam Tedmurî, 10 Cilt. Beyrût: Darû’l-Kitâbü’l- Arabî, 1417/1997.
İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. İshâk b. İbrâhîm el-Hemedânî (III-IV./IX-X. yüzyıl). Kitâbü’l-Büldân, thk. Yûsuf Hadi, Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1996/1416.
İbnü’l-Kıftî, Ebû’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî (ö.646/1248). İhbârü’l-ulemâ’ bi-ahbâri’l-hükemâ’, thk. İbrâhîm Şemseddîn. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l- İlmiyye, 2005/1426.
İslâm Şehri, Nikita Elisseef, Fiziki Plan, haz. R. B. Serjeant, çev. Elif Topçugil. İstanbul: Ağaç Yayıncılık, 1992.
İstahrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-İstahrî (ö.340/951-52’den sonra). Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik, Beyrût: Darû Sadr, 2004.
Koçyiğit, Tahsin. İslâm’ın İlk Yıllarında (h-1-41/m.622-661) İskân, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
Kudâme b. Ca‘fer, Ebû’l-Ferec Kudâme b. Ca‘fer b. Kudâme b. Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî (ö.337/948 [?]). Kitâbü'l-harâc ve sınaatü'l-kitâbe, thk. Muhammed Hüseyin Zebidî, Bağdad: Dârü'r-Reşîd, 1981.
Lapidus, Ira Marvin. İslâm toplumları tarihi, 2. Cilt. çev. Yasin Aktay, Mevlüde Ayyıldızoğlu-Aktay, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, 2010.
Makdisî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ el-Makdisî (ö.390/1000 civarı). Ahsenü’t-tekâsîm fi marifet’l-ekâlîm, neşr. M.J. Goeje. Leiden: E.j. Brill, 1906.
Massignon, Louis (1382/1962). Hıtatü'l-Basra ve Bağdad, terc. İbrâhim Samerraî, Beyrût: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, 1981.
Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî (ö.450/1058). elAhkâmü’s-sultâniyye, Kâhire: Darû’l-Hadîs, t.y.
Muhammed Hamidullah (1908-2002). İslâm Müesselerine Giriş, Çev. İhsan Süreyya Sırma, İstanbul: Bir Yayıncılık, 1984.
Müslim, Ebû’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî (ö.261/875). Sahîh-i Müslim, 5 Cilt. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Beyrût: Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi, t.y.
Nakşibendî, Nâsır. “el-Basratü’l-Kadîme", 36/280-285. Bağdat: Mecelletü’l-Sûmer, 1980.
Söylemez, Mehmet Mahfuz. Bilimin Yitik Şehri Cündişapur, Ankara: Araştırma Yayınları, 2003.
Söylemez, Mehmet Mahfuz. Bedevilikten Hadariliğe Kufe, Ankara: Ankara Okulu, 2001.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî (ö.310/923). Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, 11. Cilt. thk. Muhammed Ebü'l-Fâdl İbrâhim, Beyrût: Dâru Süveydan, t.y.
Temir, Hakan. Nesep Atlası. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2021.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-Tirmizî (ö.279/892). el-Câmiü’l-kebir=Sünenü’t-Tirmizî, 6. Cilt. thk. Beşşâr Avvad Ma‘ruf, Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
Uçar, İlyas. Hz. Muhammed Zamanında Medine’de Gündelik Hayat –Mekânın Üretimi-. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
Usluer, Mehmet. Kuruluşundan Emevîler Sonuna Kadar Basra’da Toplum, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
Vâkidî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Vâkıd el-Eslemî el-Medenî (ö.207/823). el-Meğâzî, thk. Mârsden Jones. 3.Cilt. Beyrût: Dâru’l- A‘lemî, 1989/1409.
Ya‘kûbî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh (ö.292/905’ten sonra). el-Buldân, Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1422.
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî (ö.626/1229). Mu'cemü'l-büldân, 7 Cilt. Beyrût: Dâru Sadr, 1995.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî (ö.748/1348). Târîhü'l-İslâm ve vefeyâtü'l-meşâhîr ve'la'lâm, thk. Beşşâr Avvad Ma‘ruf. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî (ö.748/1348). Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ, 18 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 2006/1427.
Zeydân, Corcî b. Habîb (1861-1914). İslâm uygarlıkları tarihi, 2 Cilt. çev. Nejdet Gök, İstanbul: İletişim Yayınları, 2004, 2012.