Memlükler Dönemi Hadis Literatürü Üzerine Bazı Değerlendirmeler

İslâmî ilimler tarihinin hicrî üçüncü asırdan sonra ikinci altın çağı, yaklaşık iki buçuk asır (648-923/1250-1517) hüküm süren Memlükler dönemine tekabül etmektedir. Memlükler’in İslâm dünyasında hâkim olduğu zaman dilimini kapsayan hicrî VII-X. asırlar özellikle hadis ilminin oldukça geliştiği, hadis literatürünün hemen her alanında çalışmaların telif edildiği bir dönem olmuştur. Memlükler dönemi, hadis âlimleri ve bu âlimler tarafından yazılmış eserler bakımından son derece zengindir. Çalışmamızda bu zenginliği oluşturan sebepler üzerinde durulmuş, İslâm tarihinin hicrî yedinci asırla onuncu asırlarına tekabül eden ve 250 yıldan fazla hüküm süren Memlüklerin ulaştığı sınırlar içerisindeki hadis literatürü ana hatlarıyla ele alınmıştır. Bu makalede, Memlükler dönemi hadis âlimlerinin listesi çıkarılmış ve bu âlimlerin telif ettikleri eserlerin hadis edebiyatının çeşitli türlerine dağılımından hareketle dönemin hadis tasnifinin genel karakteristiği üzerinde bir takım değerlendirmelerde bulunulmuştur. Hadis literatürünün yoğunlaştığı alanlar, dönemin hadis literatürünün temel hususiyetleri ve hadis ilminin alt dallarına ayrılarak incelenmesi, hadis ilmi açısından Memlükler döneminde telif edilen eserlerin önemi, bu eserlerin hadis ilminin gelişimine katkısı araştırmamızda ele alınan ve tartışılan konular olmuştur. Çalışmamızda Memlükler döneminin hadis literatürünü sıralamak gibi bir niyetimiz söz konusu değildir. Bu makalede zaman zaman bir genellemeyle İslâm tarihinin hicrî VII–X. asırlarına tekabül eden, ilmî bakımdan “şerh ve hâşiye dönemi” olarak nitelendirilen, İslâm dünyasında Memlükler’in hâkim olduğu dönemin “gerileme dönemi” olarak nitelendirilmesinin hadis edebiyatı göz önünde bulundurularak hadis ilmi açısından kritiği yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Memlükler, Hadis Literatürü, Hadis Şerhleri, Hadis Usulü Literatürü

An Evaluation of The Hadith Literature During The Mamluk Period

The second golden age in the history of Islamic sciences after the third century AH is the period of the Mamluks, whose rule lasted about two and a half centuries (648-923/1250-1517). The 7th-10th centuries AH, when the Mamluks dominated the Islamic world, was a period in which the science of hadith was relatively advanced, and scholarly works were compiled in almost every field of hadith literature. The period of Mamluks is quite rich in terms of hadith scholars and the works written by hadith scholars. This study focuses on the reasons that brought about this wealth, and it provides an overview of the hadith literature within the geographical boundaries reached by the Mamluks, whose rule lasted over 250 years, corresponding to the seventh and tenth centuries of Islamic history. In this study, a list of the hadith scholars of the Mamluk period was drawn up, and the general characteristics of the hadith classification of the period were examined based on the distribution of the works that these scholars wrote in various types of hadith literature. This study investigated the main areas of focus in the hadith literature, basic features of the hadith literature of the period, the examination of the hadith literature by dividing it into subbranches of hadith science, the importance of the works written in the Mamluks period in terms of hadith science, and the contribution of these works to the development of this science. However, compiling a list of the hadith literature of the Mamluk period is beyond the scope of this study. Commonly known as the period of “commentary (sharh) and annotation (hashiyah)”, the 7th-10th centuries of the Islamic history, when the Mamluks dominated the Islamic world, is scientifically described as the “regression period” in terms of hadith literature. The present study critically evaluated this period through the lens of hadith science by taking into account the related hadith literature.

Keywords:

The Mamluks, Hadith Literature, Hadith Commentaries, the Literature of Usul al-Hadith,

PDF

___

Abdulmun‘im, Şâkir Mahmûd. İbn Hacer el-Askalânî, Musannefâtuhu ve dirâsetu fî menhecihi ve mevâridihî fî Kitâbi’l-İsâbe. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
Ahmed, Kadiruddin. İslâm Dinamizmi ve Entelektüel Atalet. çev. Ertuğrul Aytekin. İstanbul: İlke Yayınları, 1992.
Arslan, Ali. “Mukaddimetü İbni’s-Salah İsimli Eser Üzerine Yapılan Çalışmalar”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Dergisi 6/5, (2017), 2459-2474.
Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler (1250-1517). İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-. el-Alemu’l-heyyib fî şerhi Kelimi’t-tayyib. thk. Hâlid İbrâhim el-Mısrî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1998.
Ayvallı, Ramazan. “Esbâbü Vürûdi’l-Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/362-363. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Bedir, Murteza. “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/186-188. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Brockelmann, Carl. İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi. çev. Neşet Çağatay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1964.
Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyatı Çeşitleri, Özellikleri, Faydalanma Usulleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1985.
Çetin, Osman. “Horasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/234-241. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Ebû Zehv, Muhammed. el-Hadîs ve’l-muhaddisûn ev inâyetü’l-ummeti’l-İslâmiyye bi’s-sünneti’n-nebeviyye. Riyad: er-Riâsetü’l-Âmmetu li-İdâreti’l-Buhûsi’l-İlmiyye ve’l-İftâi ve’d-Da‘veti ve’l-İrşâd, 1984.
Emiroğlu, Nagihan. “Memlüklerde Hadis ve Ulema”. İslam Tetkikleri Dergisi 10/1 (2020), 365-387.
Emiroğlu, Nagihan. Türk (Bahri) Memlükler Döneminde Hadis İlmi. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Eşer, Ahmet. Hadis İlminde Fehrese Literatürü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
Goldziher, Ignaz. Klasik Arap Literatürü. çev. Azmi Yüksel - Rahmi Er. Ankara: İmaj Yayıncılık, 1993.
Gökçe, Ferhat. “Ali b. Osman el-Ûşî’nin Yaşadığı Dönemde Hadis İlmi”. Uluslararası Ali b. Osman el-Ûşî Sempozyumu Bildirileri. ed. Ferhat Gökçe. 459-490. Bişkek: Oş İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2018.
Gökçe, Ferhat. “Türkiye’de Memlükler Dönemi Hadis Çalışmaları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 11/21 (2013), 41-88.
Görmez, Mehmet. “Fıkhü’l-Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/547-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
Hatiboğlu, İbrahim. “Mesâbîhu’s-Sünne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/258-260. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
İbnü’s-Salâh, Takıyyüddin. Mukaddimetu İbni’s-Salâh. thk. Nureddin Itr. Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1986.
İzmirli İsmail Hakkı. Hadis Tarihi. nşr. İbrahim Hatiboğlu. İstanbul: Dârulhadis, 2002.
Kallek, Cengiz. “İbn Receb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/243-247. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Kandemir, M. Yaşar. “el-Câmiu’s-Sahîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/114-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Kandemir, M. Yaşar. “Fehrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/297-299. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Kandemir, M. Yaşar. “İbn Hacer el-Askalânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/514-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Kandemir, M. Yaşar. “Kütüb-i Sitte”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/6-8. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Kandemir, M. Yaşar. “Mukaddimetü İbni’s-Salâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/121-124. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Kandemir, M. Yaşar. “Münzirî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/35-37. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Kandemir, M. Yaşar. “el-Mevzûât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/497-498. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Karahan, Abdullah. Hadis Edebiyatında Zevâid Kitapları. İstanbul: Sır Yayınları, 2005.
Kettânî, Muhammed b. Ca‘fer el-. er-Risâletü’l-müstatrafe li beyâni meşhûri kütübi’s-sünneti’l-müşerrefe. thk. Muhammed el-Muntasır b. Muhammed ez-Zemzemî b. Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî. Dârü’l- Beşâiri’l-İslâmiyye, 2000.
Köktaş, Yavuz. Fethu’l-Bârî ve Umdetu’l-Kârî’nin Metin Tahlili Açısından İncelenmesi. İstanbul: İsam Yayınları, 2009.
Köktaş, Yavuz. Hadis Fetvaları Literatürü, Özellikleri ve Örnekleri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017.
Köycü, Erdoğan, el-Mizzî’nin Hadis İlmindeki Yeri, Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
Makdisî, Muhammed b. Tâhir el-. Şurûtu’l-eimmeti’s-sitte, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1984. Miquel, Andre. İslâm ve Medeniyeti: Doğuştan Günümüze. çev. Ahmet Fidan - Hasan Menteş. Ankara: Birleşik Dağıtım Kitabevi, 1991.
Nuaymî, Abdulkâdir b. Muhammed ed-Dımaşkî en-. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. Lübnan: Dârü’l-kütübi’lilmiyye, 1990.
Özafşar, Mehmet Emin. Hadis ve Kültür Yazıları. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2005.
Özafşar, Mehmet Emin. “Hadis İlminde Alan Evrilmesi”. İslâmiyât 6/4 (2003), 105-120.
Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012. Özkan, Halit. “Süyûtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/188-198. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Özkan, Halit, “Muvatta Üzerine Yazılmış Şerhler”. Hadis Şerh Literatürü ed. Mustafa Macit Karagözoğlu. İstanbul: İFAV, 2020.
Sakallı, Talat. Aynî ve Hadis Yorum/Şerh Yöntemi. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2013.
Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. el-Cevâhir ve’d-dürer fî tercemeti Şeyhi’l-İslâm İbn Hacer. thk. İbrâhîm Bâcis Abdülmecîd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1999.
Toprak, Mehmet Sait. Hadiste Derlemecilik Devrinin Başlaması ve Ûşî’nin Nisâbü’l-Ahbâr’ı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
Türcan, Zîşan. Hadis Şerh Geleneği. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011. Uğur, Mücteba. Hadis İlimleri Edebiyatı. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
Yardım, Ali. Hadis I-II. İstanbul: Damla Yayınları, 2012. Yeşil, Mahmut. Hadis Bibliyografyası ve Gelişimi (H. 700-1100/M. 1300-1688). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
Yiğit, İsmail. “Ayni’yi Yetiştiren Memlükler Dönemi İlmi Hareketine Genel Bir Bakış”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11-12 (1993-94), 27-45.
Yiğit, İsmail. “Memlükler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/90-97. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Yiğit,” İsmail. Memlükler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 03.08.2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/memlukler
Yiğit, İsmail. Siyasi Dini Kültürel Sosyal İslâm Tarihi: Memlükler. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1991. Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.