Anadolu'da Bir Sadrazam Müessesesi: Kütahya Rüstem Paşa Medresesi

Islahatçılığıyla Osmanlı Devleti’nin siyasî ve malî gelişmesine önemli katkılarda bulunan ve dönemindeki iktidar mücadelelerinde aktif rol alması gibi sebeplerle de eleştirilen Kanûnî Sultan Süleyman devri sadrazamlarından Rüstem Paşa, kurduğu vakıflarla Hırvatistan, Macaristan, Balkanlar, Rumeli, İstanbul, Anadolu, Mısır, Medine ve Kudüs gibi Osmanlı’nın farklı coğrafyalarında birçok hayır eseri yaptırmıştır. Onun yaptırdığı eserlerden biri de Kütahya Rüstem Paşa Medresesi’dir. 945-946 (1538-1539) tarihleri arasında merkezi Kütahya olan Anadolu beylerbeyiliği görevinde de bulunan Rüstem Paşa bu medreseyi, kısa süreli bu görevi esnasında değil de daha sonra birinci sadrazamlığı devrinde yaptırmıştır. Kütahya’da başka hayır eserleri de yaptıran Rüstem Paşa’nın bu medresesi, 957 (1550) tarihinde İstanbul’daki medresesiyle aynı yılda inşa edilmiştir. Açık avlulu klasik Osmanlı mimarisiyle inşa edilen ve toplam on hücre ile bir dershaneden oluşan medrese, geçirdiği bazı restorasyonlarla günümüze ulaşmıştır. Mimar Sinan’ın mimarbaşı olarak imparatorluğun her yanındaki yapılardan sorumlu olduğu bir dönemde inşa edilen bu medrese, Mimar Sinan tezkirelerinde ve ona ait olduğu düşünülen isimsiz risalede geçmemektedir. Bu makalede, Osmanlı’nın en kudretli sadrazamlarından biri ve aynı zamanda Kanûnî’nin damadı olan Rüstem Paşa’nın ilgili medresesinin vakfiyesi, tarihçesi ve personeli gibi birçok yönü incelenerek Anadolu’daki bir Osmanlı eğitim kurumu gün yüzüne çıkarılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Rüstem Paşa, Kütahya Rüstem Paşa Medresesi, Kütahya, Medrese, Osmanlı.

AN INSTITUTION OF THE GRAND VIZIER IN ANATOLIA: KÜTAHYA RUSTEM PASHA MADRASAH

Rustem Pasha, one of the grand viziers of the reign of Suleiman the Magnificent, who made significant contributions to the political and financial development of the Ottoman Empire with his reformism and was criticized for his active role in the power struggles of his time, established many foundation works in different parts of Ottoman Empire such as Croatia, Hungary, the Balkans, Rumelia, Istanbul, Anatolia, Egypt, Medina and Jerusalem. One of the works he had built is the Kütahya Rustem Pasha Madrasah. Rustem Pasha, who was also the governor of Anatolia, whose enter was in Kütahya between 945-946 (1538-1539), did not built this madrasah during his short-term duty. He built this madrasah later during his first grand viziership. This madrasah built by Rustem Pasha having other charitable works built in Kütahya, was built in the same year as his madrasah in Istanbul in 957 (1550). The madrasah, which was built in classical Ottoman architecture with an open courtyard and consists of ten rooms and a classroom, has survived with some restorations. This madrasah, which was built when Mimar Sinan was responsible for the buildings all over the empire as the chief architect, is not mentioned in the tazkiras of Mimar Sinan and the anonymous pamphlet that is thought to belong to him. In this article, an Ottoman educational institution in Anatolia was tried to be brought to light by examining many aspects such as the foundation charter, history and staff of the relevant madrasah of Rustem Pasha, the son-in-law of Kanuni, one of the most powerful grand viziers of the Ottoman Empire.

Keywords:

Rustem Pasha, Kütahya Rustem Pasha Madrasah, Kütahya, Madrasah, Ottoman.,

PDF

___

1301 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Hüdavendigâr. [Bursa]: Ferâizcizâde Matbaası, ts.
1302 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Salnâme-i Hüdavendigâr. [Bursa]: Ferâizcizâde Matbaası, ts.
1307 Tarihli Hüdâvendigâr Vilâyeti Salnâmesi. [Bursa]: Matbaa-i Vilâyet, ts.
1310 Tarihli Hüdâvendigâr Vilâyeti Salnâmesi. [Bursa]: Matbaa-i Vilâyet, ts.
1324 Tarihli Hüdâvendigâr Vilâyeti Salnâmesi. Bursa: Matbaa-i Vilâyet, ts.
Afyoncu, Erhan. “Rüstem Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 19 Aralık 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/rustem-pasa
Ahmed Cevdet Paşa. Târîh-i Cevdet. 1. Cilt (iki cilt bir arada). İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, İkinci Baskı, 1309.
Aksoy, Hasan. “Kınalızâde Ali Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Aralık 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/kinalizade-ali-efendi
Altun, Ara. “Kütahya’da Rüstem Paşa Medresesi Hakkında Kısa Notlar”. Sanat Tarihi Yıllığı [İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsü] 11 (1981), 1-11.
Altun, Ara. “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi”. Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan: Kütahya. 171-700. İstanbul 1981-1982.
Arıkan, Refik. Tanzimat Döneminde Kütahya. Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
Atâî, Nev’îzâde (Nev’îzâde Atâullah Efendi). eş-Şekâiku’n-Nu‘mâniye ve Zeyilleri: Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şekâik. nşr. Abdülkadir Özcan. 2. Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
Aydın, Asuman-Öntuğ, M. Murat. “Osmanlı Dönemi Kütahya’daki Eğitim Kurumları (XVIII. Yüzyıl)”. Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi 2 (Bahar 2019), 13-41.
Baltacı, Cahid. XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. 2 Cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2005.
BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâlî Evrak Odası Belgeleri [BEO]. No. 155-11559/1; No. 1905/142818.
BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maârif [C.MF.]. No (Kutu). 133, Gömlek No. 6617.
BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Sicill-i Ahvâl Defterleri [DH. SAİDd]. No (Kutu). 102, Gömlek No. 193.
BOA, Osmanlı Arşivi. Şûrâ-yı Devlet [ŞD]. No (Kutu). 158, Gömlek No. 156 (Belge Tarihi: H-06-05-1320).
Çiftçi, Mehdin. “Dönemin Genel Özellikleri, XVII. Asırda Kütahya (Dinî-Sosyal ve Tarihî Yap)”. Kütahyalı Bilge Şair Sun‘ullah-ı Gaybî ve Dönemi Sempozyumu [1-3 EKİM 2015]. 67-88. Kütahya, 2016.
Çiftçi, Mehdin. “Dönemin Genel Özellikleri”. Ahterî ve Dönemi Bilgi Şöleni-Bildiriler (7-9 Kasım 2013, Kütahya). 33-51. Ankara: TDK Yayınları, 2018.
Çiftçi, Mehdin. Süleymaniye Dârülhadisi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2013.
Demirpolat, Enver. “Üstad-ı Hikmet Muğlalı Palabıyık Mehmet Efendi (Bir Biyografi Denemesi)”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/2 (2010), 127-150.
Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2007.
Dumluoğlu, Enbiya. 7 Nolu Kütahya Şer‘iyye Sicili Defterinin (1. Bölüm) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Erden, Yavuz. Tanzimat Sonrası Kütahya Medreseleri (1839-1924). Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Evkaf-ı Hümâyûn Mahkemesi 673 Numaralı Sicil (H. 1300-1301 / M. 1883-1884). Cilt 100. Sayfa 175, Hüküm No: 126, Orijinal Metin No: [83-2].
Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-Robert Dankoff. 9. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2015.
Güler, Kadir. “Evliya Çelebi’nin Gözüyle Kütahya”. Doğumunun 400. Yılında Uluslararası Evliya Çelebi Sempozyumu Bildirileri. 173-182. İstanbul 2012.
Kaçar, Mustafa. “Mihrimah Sultan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 19 Aralık 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/mihrimah-sultan
Karakaş, Ömer. 19. Yüzyılın Sonu ve 20. Yüzyılın Başlarında Kütahya (Germiyan) Sancağı Salnâmeleri. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
Kazıcı, Ziya. İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, Mart 2003.
Kocakaya, Mustafa. Sicill-i Ahval Defterleri’nde Osmanlı Dönemi Kütahyalı Memurlar. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
Kölemen (Yüce), Serap. 19. Yüzyılın Sonu ve 20. Yüzyılın Başlarında Kütahya Sancağı’nda Eğitim. Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Osmanlı Sadrazamları: Hadîkatü’l-Vüzerâ ve Zeyilleri. haz. Mehmet Arslan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2013.
Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye, 1319.
Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye: Matbaa-i Âmire, 1318.
Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye: Asır Matbaası, 1321.
Soyer Zeyrek, Özlem. XVIII. Yüzyılda Kütahya Vakıflarının Sosyal ve Ekonomik Hayata Katkıları. Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
Şakacı, Bilge Kağan. “Evliya Çelebi ve Kütahya: Geçmişe Yolculuk”. Turkish Studies 9/11 (Fall 2014), 517-528.
Şemseddin Sâmî. Kâmûs-ı Türkî. nşr. Ahmed Cevdet. 1-2. Ciltler (iki cilt bir arada). Dersaadet: İkdam Matbaası, 1317.
Taş, Abdullah Erdem. “Ahterî Dönemi Kütahya’sında İlmî Hayat ve Halîliye Medresesi”. Ahterî ve Dönemi Bilgi Şöleni-Bildiriler (7-9 Kasım 2013, Kütahya). 71-99. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları Zamanında Kütahya Şehri. İstanbul: Devlet Matbaası, 1932.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1965.
Varlık, Mustafa Çetin. “Evliya Çelebi’ye Göre Kütahya ve Bu Bilgilerin Arşiv Belgeleri ile Karşılaştırılması”. Türklük Araştırmaları Dergisi 4 (1988), 299-308.
Varlık, Mustafa Çetin. “Kütahya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 6 Kasım 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/kutahya#1
Varlık, Mustafa Çetin. “XVI. Yüzyılda Kütahya Şehri ve Eserleri”. Türklük Araştırmaları Dergisi 3 (1987), 189-271.
Varlık, Mustafa Çetin. XVI. Yüzyılda Kütahya Sancağı. Erzurum 1980.
VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Defterleri [VGM.d.]. No. 635 (Rüstem Paşa Vakfiyesi Defteri), 137-167; No. 1134 (Hurufât Defteri).
Yüksel, İ. Aydın. “Sadrazam Rüstem Paşa'nın Vakıfları”. Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı. 219-281. İstanbul 1995.