Sahîh-i Buhârî Nüshalarına Dair Yeni Bulgular: Bulak Baskısı, Yûnînî Yazmaları ve Abdullah b. Sâlim el-Basrî Nüshası*
Sahîh-i Buhârî'nin Sultan II. Abdülhamid'in emriyle yapılan Bulak baskısında İstanbul'dan Mısır'a gönderilen ve baskıya esas kabul edilen yazma nüshanın Yûnînî'nin (ö. 701/1302) asıl nüshası olup olmadığı, bu mühim nüshanın basıldıktan sonraki âkıbeti, bu baskıda başka hangi yazmaların kullanıldığı ve Yûnînî nüshasının kopyaları hakkında, Yûnînî'ye dair çalışmaların azlığı ve kaynakların yetersizliği sebebiyle belirsizlikler mevcuttur. Bu belirsizlikleri gidermek amacıyla Türkiye'deki zengin yazma eser külliyatını kullanarak yaptığımız bu çalışmada Yûnînî'nin aslının Türkiye'de olmadığını, Ezher ulemâsı tarafından yapılan Bulak baskısında Yûnînî'nin en önemli kopyası kabul edilen Abdullah b. Sâlim el-Basrî (ö. 1134/1722) nüshasının esas alındığını, bunun yanında Muhammed el-Mizzî, Bedrânî ve Takıyyüddin es-Sübkî nüshaları ile Hâfız Yûsuf el-Mizzî'nin tashih ettiği Muhammed b. İlyâs nüshasının kullanıldığını tespit ettik. Türkiye'de bulunan Abdullah b. Sâlim nüshalarını ve Yûnînî'nin diğer kopyalarını tanıttık. Konuyla ilgili olarak Yûnînî öncesi ve sonrası benzer gayretlerin olduğunu ortaya koymak amacıyla İbn Hacer'in çok önemsediği Sag?nî nüshasından ve İslâm âleminde Buhârî'nin ilk baskısını gerçekleştiren Sehârenpûrî'nin hâşiyesinden bahsettik. Bir kısmı araştırmacıların elinde olan ama ne olduğu farkedilemeyen, bir kısmı ise hiç bilinmeyen bu nüshaların ve bu makalede yer alan bazı bilgilerin yeni çalışmalara kapı aralamasını ümit ediyoruz.
Some New Findings on Manuscript Copies of Sah?h al-Buhk?r?: The Bulak Printing, the Y?n?n? Manuscripts and the Ditto of Abdullah b. S?lim al-Basr?
It is unclear whether the manuscript sent from Istanbul to Egypt to be used for the Bulak printing of Sahih al-Bukhari, made on the order of Sultan Abdülhamid II, is the main Yunini (d. 701/1302) copy. Nor is it clear what happened to the manusc- ript after the printing or what other copies were used. These uncertainties are due to the scarcity of works on Yunini and the insufficiency of sources. In this paper we have tried to eliminate some of these uncertainties by using the rich collection of manuscripts in Turkey. It has been determined that the original copy of Yunini does not exist in Turkey and that the Bulak printing made by scholars of al-Azhar was based on the copy of Abdullah b. Salim al-Basri (d. 1134/1722), the most emi- nent copy of Yunini manuscript, as well as those of Muhammed al-Mizzi, Bedrani and Taqi al-din al-Subki and that of Muhammed b. Ilyas, revised by Hafiz Yusuf al-Mizzi. We have provided information about the copies by Abdullah b. Salim and other Yunini manuscripts found in Turkey. To show that there were similar efforts both before and after Yunini, we have also mentioned the copy of Sagani, which was praised by Ibn Hajar al-Askalani, as well as the gloss by Seharenfuri who made the first print of Sahih al-Bukhari in the Muslim world. It is hoped that the copies and the information presented in this paper will lead to some further works on the topic.
___
- Abdülhalîm, Cum'a Fethî, Rivâyâtü'l-Câmii's-sahîh ve nüsahuhû, I-II, Katar: Dâru'l-felâh, 1434/2013.
- Albayrak, Ali, "Sahîh-i Buhârî'nin Tashihi" (yayımlanmamış çalışma).
- Altuntaş, M. Celil, "Osmanlı İlim Geleneğinde Buhârîhânlık" (yüksek lisans tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2010).
- Aydın, Arafat, "Sagânî'nin Sahîh-i Buhârî Nüshası ve Türkiye Kütüphanele- rindeki Yazmaları" (uzmanlık tezi), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Baş- kanlığı, İstanbul 2016.
- Basrî, Abdullah b. Sâlim, Zıyâü's-sârî fî mesâliki Sahîhi'l-Buhârî, haz. Nûreddin Tâlib, I-XVIII, Katar: er-Rakim li'l-buhûs ve'd-dirâsât, 1432/2011.
- Buhârî, el-Câmiu's-sahîh, I-IX, Bulak: el-Matbaatü'l-kübrâ el-emîriyye, 1311-13.
- ......., el-Câmiu's-sahîh bi-hâşiyeti'l-muhaddis es-Sehârenfûrî, I-XV, haz. Takıy- yüddin en-Nedvî, I-XV, Beyrut: Dârü'l-beşâiri'l-İslâmiyye, 1432/2011.
- ......., el-Câmiu's-sahîh, haz. M. Mustafa el-A'zamî, Riyad: Dârü'l-A'zamî, 1434/2013.
- ......., el-Câmiu's-sahîh, haz. Merkezü'l-Buhûs ve takniyyetü'l-ma'lûmât, I-X, Kahire: Dârü't-te'sîl, 2012.
- ......., el-Câmiu's-sahîh, I-IX, Dâru'l-cîl, Beyrut, t.y.
- Fâsî, Takıyüddin, Zeylü't-Takyîd, haz. Kemâl Yûsuf el-Hût, I-II, Beyrut: Dârü'l- kütübi'l-ilmiyye, 1410/1990.
- İbn Hacer el-Askalânî, Fethu'l-bârî, I-XIII, Beyrut: Dâru'l-ma'rife, 1379.
- ......., İnbâü'l-gumr bi-enbâi'l-umr, haz. Hasan Habeşî, I-III, Kahire: Lecnetü İhyâi't-türâsi'l-İslâmî, 1389-92/1969-72.
- İbnü'l-Mulakkın, et-Tavzîh li-şerhi'l-Câmii's-sahîh, haz. Nûreddin Tâlib, I-XXXVI, Katar : Dâru'l-felâh, 2012.
- Kadî İyâz, el-İlmâ' ilâ ma'rifeti usûli'r-rivâye, haz. Seyyid Ahmed Sakr, Kahire: Dârü't-türâs, 1389/1970.
- Kandemir, M. Yaşar, "İbn Râfi' ", TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XX, 239.
- Kastallânî, Ahmed b. Muhammed, İrşâdü's-sârî, I-X, Beyrut: y.y., 1323.
- Kettânî, M. Abdülhay, Fihrisü'l-fehâris, haz. İhsan Abbas, I-III, Beyrut: Dârü'l- garbi'l-İslâmî, 1402/1982.
- Kızıl, Fatma, "Yûnînî", DİA, XLIII, 595-96.
- Menûnî, Muhammed, "Sahîhu'l-Buhârî fi'd-dirâsâti'l-magribiyye min hilâli ruvâtihi'l-evvelîn ve rivâyâtihî ve usûlih", Mecelletü'l-Mecmai'l-lugati'l- Arabiyye bi-Dımaşk, 4/3 (1394): 500-49.
- Mizzî, Tehzîbü'l-Kemâl, haz. Beşşâr Avvâd Ma'rûf, I-XXXV, Beyrut: Müessesetü'r-risâle, 1400/1980.
- Özşenel, Mehmet, Pakistan'da Hadis Çalışmaları, İstanbul: Marmara Üniver- sitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı, 2014.
- Quiring-Zoche, Rosemarie, "How al-Buhari's Sahih Was Edited in the Midd- le Ages: 'Ali al-Yunini and His Rumuz," Bulletin d'Studes Orientales, 50 (1998): 191-222.
- Rûdânî, Sılatü'l-halef bi-mevsûli's-selef, haz. Muhammed Haccî, Beyrut: Dârü'l- garbi'l-İslâmî, 1408/1988.
- Safedî, A'yânü'l-asr, haz. Ali Ebû Zeyd v.dğr., I-VI, Beyrut: Dârü'l-fikri'l- muâsır, 1418.
- Sellûm, Ahmed b. Fâris, "Nüshatü'l-İmâm es-Saganî min Sahîhi'l-Buhârî ve kıymetühü'l-ilmiyye", Mecelletü'l-Cündî el-müslim, 39 (1431/2010): 8-16.
- Sezgin, Fuat, Buhârî'nin Kaynakları, Ankara: Kitâbiyât, 2000.
- Süyûtî, Hüsnü'l-muhâdara fî târîhi Mısr ve'l-Kahire, haz. M. Ebü'l-Fazl İbrâhim, I-II, Kahire: Dâru ihyâi'l-kütübi'l-Arabiyye, 1387/1967.
- Woll, John Obert, "Abdullah b. Sâlim el-Basrî ve 18. Yüzyılda Hadis İlmi", çev. Nail Okuyucu, Batı Gözüyle Tecdid 1700-1850: İslâm Dünyasında Tecdid Hareketleri, ed. Nail Okuyucu, İstanbul: Klasik, 2014, s. 217-30.
- Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübelâ', I-XXV, Beyrut, Müessesetü'r-risâle, 1405/1985.
- Ziriklî, el-A'lâm, haz. Züheyr Fethullah, I-VIII, Beyrut: Dârü'l-ilm li'l-Melâyin, 1986.
- Kullanılan Yazma Nüshalar
- Amasya Beyazıt Yazma Eser Ktp., No. 199.
- Âtıf Efendi Yazma Eser Ktp., No. 579, 580.
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Y. PRK. MK. 6/89.
- Beyazıt Yazma Eser Ktp., Veliyyüddin Efendi, No. 501.
- Bursa İnebey Ktp., Ulucami, No. 539-543.
- Dâru'l-Kütübi'l-Mısriyye, No. 177, 1108, 1109.
- Edirne Selimiye Ktp., No. 1042.
- Konya Bölge Yazma Eser Ktp., No. 4772, 8980
- Konya Yûsuf Ağa Ktp., No. 5555.
- Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, No. 355, 362.
- Millet Ktp., Feyzullah Efendi, No. 474.
- Nuruosmaniye Ktp., No. 695, 703.
- Rabat, el-Hizânetü'l-âmme, No. 481 ?.
- Râgıb Paşa Ktp., No.335.
- Süleymaniye Ktp., Ayasofya, No.773, 778.
- Süleymaniye Ktp., Damat İbrahim, No. 267.
- Süleymaniye Ktp., Denizli, No. 52.
- Süleymaniye Ktp., Fatih, No. 1059.
- Süleymaniye Ktp., Hacı Beşir Ağa, No. 161.
- Süleymaniye Ktp., Hamidiye, No. 214.
- Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, No. 263
- Süleymaniye Ktp., Turhan Vâlide Sultan, No. 67.
- Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, No Yazma Bağışlar. 1557.
- Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., III. Ahmed Kitaplığı, No. 250.
- ISSN: 1301-3289
- Yayın Aralığı: 2
- Başlangıç: 1997
- Yayıncı: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi
Sayıdaki Diğer Makaleler