Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u

İslam düşünce tarihinde ilimlerin sıralamasını içeren yazın türlerinden biri enmuzecü’l-ulum literatürüdür. Enmuzec türü eserlerin bilinen en eski örneği on ikinci yüzyıla dayandırılmakla birlikte, türe Osmanlı dönemi ulema ve düşünürlerinin çokça ve devamlı bir ilgi gösterdiği görülmektedir. Bu makalede Osmanlı döneminde enmuzec türündeki eserlerdeki ilimler sıralamasını türün en çok ilgi gören örneği olan Yahya Nevʿî’nin Netâyicü’l-Fünûn’u merkeze alınarak incelenmektedir. Öncelikle Netâyic’in Nevʿî tarafından nasıl tasavvur edildiğine bakılmakta, akabinde Osmanlı döneminde enmuzec türünde yazılan eserlerin tarihsel sıralamaları gözetilerek tanıtılıp içerdikleri ilimler sıralaması Nevʿî’nin Netâyic’iyle karşılaştırılmaktadır. Son olarak Netâyic’in içeriğinin geniş bir özeti verilerek kullandığı kaynaklar tespit edilmeye çalışıldı. Enmuzec türü eserlerin adından da anlaşılacağı üzere amacı ilimlerden bazı meseleleri seçerek veya özetleyerek değişik ilimleri temsil etmekti. Dolayısıyla, alimlerin değişik ilim dallarına olan hakimiyetlerini göstermeleri için uygun bir türdü. Bu yüzden, enmuzec türünde yazılan eserlerin çoğu ya dönemin Sultanına ya da yönetici sınıfından kişilere himayelerini kazanmak için sunuluyordu. Osmanlı döneminde enmuzec türünde yazılan eserlerin çoğu Arapça, birkaç tanesi Farsça, Nevʿî’nin Netâyic’i ise Türkçe olarak yazılmıştır. Arapça yazılan eserlerin daha çok ilmiyeye yönelik olduğunu, Farsça ve Türkçe yazılan eserlerin ise saray çevresindeki bürokratik sınıfa hitap ettikleri hem içeriklerden hem de üsluptan anlaşılmaktadır. Enmuzec türündeki eserlerdeki ilimlerin tertibinde büyük oranda İslam tarihinde yaygın olan dini/nakli ilimler, felsefi/akli ilimler ve dil ilimleri şeklindeki yaygın üçlü sınıflamanın esas alındığı gözlenmiştir. Nevʿî’nin Netâyic’inde öncelikle felsefi ilimler tanıtılıp ardından dini ilimler sıralanırken, diğer enmuzeclerin çoğunda öncelik dini ilimlere verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Enmuzecü’l-ulûm, ilimler sıralması, Osmanlı dönemi, Yahya Nevʿî, Netâyicü’l-Fünûn

Enumerating Sciences in the Ottoman Period Genre of Unmūzaj al-ʿulūm and Nevʿî’s Netâyicü’l-fünûn

PDF

___

Akbulut, Didar Ayşe, The Classification of the Sciences in Nevʽī Efendi’s Netāyicüʽl Fünun- An Attempt at Contextualization (yüksek lisans tezi), Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul, 2014.
Alatlı, Alev, der., Bize Yön Veren Metinler III: Beylik’ten Cihan Devleti’ne (1299-1606…), ed. Ömür Ceylan, Nevşehir: Kapadokya Üniversitesi Yayınları, 2021.
Altaş, Eşref, “Fahreddin er-Râzînin İlimler Ansiklopedisi: Câmi'u'l-ulûm ya da Hadâiku'l-envâr”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 93-144.
Âmirî, Ebü’l-Hasan, el-İ‘lâm bi-menâkıbi’l-İslâm, nşr. Ahmed Abdülhamîd el-Gurâb, Riyad: Dârü’l-asâle, 1408/1988.
Arıcı, Mustakim, “Osmanlı İlim Dünyasında İşrâkî Bir Zümreden Söz Etmek Mümkün mü? Osmanlı Ulemasının İşrâkîlik Tasavvuru Üzerine Bir Tahlil”, Nazariyat: İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/3 (2018): 1–48. Arıcı, Mustakim, “Temel Problemler Ekseninde Tasnîfü’l-ulûm ve Enmûzecü’l-ulûm Literatürleri”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 13-61.
Arıcı, Mustakim, İnsan ve Toplum: Taşköprîzâde’nin Ahlâk ve Siyaset Düşüncesi, Ankara: Nobel, 2016.
Arpaçukuru, Osman, “Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn Adlı Kitabında Arap Dili İlimlerine Ait Meseleler”, Tekirdağ’da Dini ve Kültürel Hayat, ed. Hasan Keskin v.dğr., İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019, s. 67-100.
Bistâmî, Abdurrahman, el-Fevâihu’l-miskiyye, Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 426.
Cihan, Ahmet Kamil - Salih Yalın, “Mehmed Emin Şirvânî ve el-Fevâidü’l-Hâkâniyye’si Üzerine”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 337-57.
Çiçek, Mehmet, “Mehmed Şah Fenârî ve Enmûzecü’l-Ulûm’u”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 239-76. Endress, Gerhard, “The Cycle of Knowledge: Intellectual Traditions and Encyclopedias of the Rational Sciences in Arabic Islamic Hellenism”, Organizing Knowledge: Encyclopaedic Activities in the Pre-eighteenth Century Islamic World, ed. Gerhard Endress, Leiden-Boston: Brill, 2006, s. 103-33.
Ertuğrul, Ali, “Şemseddin Âmüli ve İlimler Ansiklopedisi Eseri: Nefâisü’l-fünûn fî arâisi’l-uyûn”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 167-98.
Fazlıoğlu, İhsan, “İthaftan Enmûzece Fetih’ten Önce Osmanlı Ülkesi’nde Matematik Bilimler”, Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa) –Bildiriler—, ed. Tevfik Yücedoğru v.dğr., Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, s. 131-63.
Fazlıoğlu, İhsan, “İznik’te Ne Oldu? Osmanlı İlmî Hayatının Teşekkülü ve Dâvûd Kayserî”, Nazariyat: İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/1 (2017): 1–68.
Fazlıoğlu, İhsan, “Osmanlı Döneminde ‘Bilim’ Alanındaki Türkçe Telif ve Tercüme Eserlerin Türkçe Oluş Nedenleri”, s. 151-84.
Fazlıoğlu, Şükran, “Osmanlı Medrese Müfredatına Dair Çalışmalar: Nereden Nereye?”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 12 (2008): 593-610.
Fleischer, Cornell, “Learning and Sovereignty in Fifteenth and Sixteenth Centuries”, Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4), Volume I, Essays, ed. Gülru Necipoğlu v.dğr., Leiden-Boston: Brill, 2019, s. 155-60.
Gardiner, Noah, “Books on Occult Sciences”, Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4), Volume I, Essays, ed. Gülru Necipoğlu v.dğr., Leiden-Boston: Brill, 2019, s. 735-65.
Gutas, Dimitri, “The Greek and Persian Background of Early Arabic Encyclopedism”, Organizing Knowledge: Encyclopaedic Activities in the Pre-eighteenth Century Islamic World, ed. Gerhard Endress, Leiden-Boston: Brill, 2006, s. 91-101.
İbn Sînâ, Fî Aksâmi’l-ulûmi’l-akliyye, nşr. Emîn Hindiyye, Tis‘u resâil içinde, Kahire: Matbaatü’l-Hindiyye, 1908, s. 104-19.
İlhan, Nadir, Nev‘î Efendi: Netāyīcü'l-fünūn ve Mehāsīnü'l-mütūn: Giriş-Metin-Dizinler (yüksek lisans tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 1992.
Karakoç, Haşim, Kadı Beyzavi ve Nizamu’t-Tevarih’inin Edisyon Kritiği ve Tahlili (yüksek lisans tezi), Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale, 1998.
Kaya, Veysel, “Abdurrahman Bistâmî’nin Bilimler Tasnifi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 35 (2016): 187-216.
Kocatürk, Olcay, Nev‘î’nin Şiirinde İlim: ‘Netâyicü'l-Fünûn’ Merkezli Bir İnceleme, (yüksek lisans tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2015.
Koçinkağ, Mansur, “Kadı Beyzâvî’nin Ta’rifâtu’l-ulûm’unda İlimler”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 145-66.
Konuksever, Serpil Koç, “İnceleme”, Şükrullah Şirvânî, Riyâzu’l-kulûb içinde, haz. Serpil Koç Konuksever, İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2019, s. 15-59.
Mehmed Şah Fenârî, Ünmûzecü’l-ulûm, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3677, vr. 1b-155a.
el-Menhecü’l-ma‘lûm fî ünmûzeci’l-ulûm, Süleymaniye Ktp., Kasidecizade, nr. 434, vr. 1b-89b. Molla Lutfi, Hâşiye alâ Hâşiyeti’l-Metâli‘, Süleymaniye Ktp. , Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1223.
Molla, Kemal Faruk, “Mehmed Şah Fenâri’nin Enmûzecu’l-Ulûm Adlı Eserine Göre Fetih Öncesi Dönemde Osmanlılar’da İlim Anlayışı ve İlim Tasnifi”, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 18 (2005): 245-73.
Muslihuddin-i Lârî, Ünmûzecü’l-ulûm, Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2145.
Nev‘î, Netâyicü’l-fünûn, İstanbul Üniversitesi Ktp., nr. 6768.
Nev‘î, Netâyicü’l-fünûn, Süleymaniye Ktp., Çelebi Abdullah Efendi, nr. 330.
Nev‘î, Netâyicü’l-fünûn, Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1208.
Nev‘î, Netâyicü’l-fünûn, Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 1947.
Nev‘î, İlimlerin Özü: Netâyic el-Fünûn, haz. Ömer Tolgay, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
Okur, Hüseyin, “Nev‘î’nin (Yahya b. Pir Ali) Netâyicü’l-fünûn Adlı Eserindeki Fıkıh ve Usûl-i Fıkha Dair Değerlendirmeleri”, Tekirdağ’da Dini ve Kültürel Hayat, ed. Hasan Keskin v.dğr., İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019, s. 206-21.
Pourjavady, Reza, “Muṣliḥ Al-Dīn Al-Lārī and His Samples of the Sciences”, Oriens, 42/3-4 (2014): 292-322. Procházka-Eisl, Gisela v.dğr., Texts on Popular Learning in Early Modern Ottoman Times Volume II “The Yield of the Disciplines and the Merits of the Texts”: Nev‘ī Efendi’s Encyclopedia Netāyic el-Fünūn, I-II, Cambridge: Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University, 2015.
Risâle fî Fünûn-i Müteaddide, Ankara: Millî Ktp., nr. 06 Hk 2823, vr. 1b-52b.
Risâle min ulûmi’l-muhtelife, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4083.
Risâle müştemile alâ iddeti ebhâs, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 422, vr. 1b-21b.
Riyâzî, Muhammed b. Mustafa, Sahâifü’l-letâif fî envâi’l-ulûm ve’t-tevârîh, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4130, vr. 1b-172a.
Şen, Ahmet Tunç, “Authoring and Publishing in the Age of Manuscripts: The Columbia University Copy of an Ottoman Compendium of Sciences with Marginal Glossing”, Philological Encounters, 5/3-4 (2020): 353-77.
Şenel, Cahid, “İbnü’l-Ekfânî’nin İrşâdü’l-kâsıd’da İlimler Sınıflandırması”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 199-238.
Şirvânî, Şükrullah, Riyâzu’l-kulûb, haz. Serpil Koç Konuksever, İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2019.
Taşköprizâde Ahmed Efendi, Miftâhu’s-saâde, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1985.
Tekin, Kenan, Reforming Categories of Science and Religion in the Late Ottoman Empire (doktora tezi), Columbia Üniversitesi, New York, 2016.
Toksöz, “Tarsûsî ve Enmûzecü’l-ulûm li erbâbi’l-fuhûm’u”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 403-14.
Tolgay, Ömer, Netayic el-Fünûn ve XVI. Yüzyıl Türk Düşüncesi (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1989.
Top, Yılmaz, “Hikâye-i Beşîr ü Şâdân’ın Kaynağı ve Türk Edebiyatında Ele Alınışı,” Beşir-Name: Manzume-i Beşir ü Şeh Şadan, İstanbul: Hiperyayın, 2020, s. 19-35.
Turgut, Ali Kürşat, “İlimlerden Örnekler: Devvânî’nin Enmûzecü’l-ulûm’u”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 297-320.
Türker, Ömer, “İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 63-92.
Unan, Fahri, “XVI. Yüzyıl Ulemâsından Nev‘î Efendi’ye Göre Osmanlılarda İlim ve Âlim Anlayışı”, Uluslararası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi, Bildiriler, haz. Alâaddin Aköz v.dğr., Konya: Selçuk Üniversitesi, 2000, s. 257-66.
Yağmur, Ömer, “Abdurrahmân el‐Bistâmî ve XVI. Yüzyılda Yapılmış Bir İlimler Ansiklopedisi Tercümesi: Tercüme‐i Kitâb‐ı Fevâihü’l‐Miskiyye Fi’l‐Fevâtihi’l‐Mekkiyye”, Turkish Studies, 4/3 (2009): 2247-63.
Yağmur, Ömer, Terceme-i Kitâb-ı Fevâ’ihü'l-miskiyye fi'l-Fevâtihi'l-Mekkiyye: Metin-Sözlük- Şahıs, Yer, Eser, Tarikat ve Kabile Adları İndeksi (yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007.
Yevâkītü’l-ulûm, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4352, vr. 1b-131a.