Osmanlı İmparatorluğu’nda Teknolojiye Karşı Direncin İktisat Tarihi

Bu çalışmada Sanayi Devriminin bir karakteristiği olan makina kırma eylemlerinin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki örnekleri, arşiv belgelerini izleyerek tespit edilecektir. En çarpıcı örneğini İngiltere’deki Luddite hareketinin oluşturduğu bu kitlesel eylemler bölgesel ya da ülke boyutunda gerçekleşmiş, uzun süreli olmuş ve devletin sermaye lehine bir tavır almasıyla neticelenmiştir. Sanayileşmeyi hedefleyen her toplumda ortaya çıkan bu tür eylemlerin İmparatorluğu’ndaki benzerleri çoğunlukla işsizlik ya da ücret düşüklüğü gerekçesinden kaynaklanmıştır. Sermaye ve beşeri sermaye kaybı gerekçeleriyle gerçekleştirilen eylemlerin örneklerinin azlığı, yerli sermaye birikimi yetersiz bir toplum olmasından kaynaklanmıştır. Bu eylemlerin ortak özelliklerini olayların yayılma eğilimi göstermemesi; kısa süreli olması ve hakkaniyet çerçevesinde çözüme kavuşturulmuş olması şeklinde tespit edebiliriz. Bu olayların sonucunda ise Osmanlı Devleti’nin sermaye lehine ve emek aleyhine herhangi bir politika gütmediği görülmektedir. Sanayileşme çabasının özellikle yabancı yatırıma büyük ölçüde ihtiyaç duymasına rağmen, yabancı sermayenin devletin destek ve güvence sağlaması yönündeki alışkanlık ve beklentilerine karşın, devlet bu konuda toplumsal çıkar ve itirazları dikkate almış, sermaye sınıfının isteklerini adalet süzgecinden geçirmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Makina kırma eylemleri, Teknolojiye direnç, Teknolojik işsizlik, Osmanlı’da teknolojiye direnç, Osmanlı’da yabancı sermaye

In this paper, the Ottoman examples for machine-breaking riots as a characteristic of Industrial Revolution will be studied with the help of the Ottoman archival documents. Such mass actions whose the most eminent example was Luddite movement in Britain were region- or nation-wide, long-termed and resulted in the support of the State for the capital-holders against the labourers. Ottoman examples of such actions usual for every country industrializing arised from the umeployment and wage decreases. One of the reasons for the minority of the examples of the capital and human capital losses was the deficiency of the domestic capital. We can define the common characteristics of these actions as: not spreading, being short-termed, and being solved within justice. At the end of them: The Ottoman State, on the contrary, did not pursue a policy supporting for the capital-holders against the labourers. Although the industrialization process largely needed the contributions of the foreign capital, in spite of the possible expectations by foreign capital-holders forthe support of the State , the Ottomanstook the social interests and objections into consideration, and tried to maintain justice.

Keywords:

Machine-breaking riots, Resistance to technology, Technological unemployment, Resistance to technology in the Ottomans, Foreign capital in the Ottoman Empire,

PDF

___

Arşiv Belgeleri
Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA), Maliye Nezareti, Varidât-ı Umumiye Müdüriyeti, 3. Şube, Umumî: 17693, Hususî: 35
BOA, Dahiliye, Muhaberat-ı Umumiye Dairesi (DH. MUİ), 80-1/37
BOA, Sadaret Mektubi Kalemi, Umumi Yazışmalar (A. MKT. UM.) 431/59
BOA, Rumeli Müfettişliği Selanik Evrakı (TFR. 1. SL) 68/6732
BOA, Dahiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT) 1445/77
BOA, Mütenevvî Maruzat Evrakı (Y. MTV) 91/26
BOA, Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Belgeleri (HR. MKT) 49/14 BOA, Hariciye 13259
BOA , Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR. TO) 199/69
BOA, Dâhiliye Nezâreti Kalem-i Mahsûs Müdîriyyeti ( DH. KMS) 61-2/63
BOA , Zaptiye (ZB) 627/86
BOA, Dahiliye Nezâreti-İdare (DH. İD) 107/41, 746/299, 1019/464, 915/72663
BOA, Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı (A. MKT. NZD) 393/48
BOA, Rumeli Müfettişliği, Selanik Evrakı (TFR. 1. SL) 68/6732
BOA , Dâhiliye Nezâreti Kalem-i Mahsûs (DH. KMS) 5/26 Suriye Vilâyeti Mektubi Kalemi Numara: 614 Diğer Kaynaklar
Akyıldız, Ali (2005), Anka’nın Sonbaharı, Osmanlı’da İktisadi Modernleşme ve Uluslararası Sermaye, İletişim Yayınları, İstanbul
Archer, John E. (2000), Social Unrest and Popular Protest in England, 1780-1840, West Nyack, NY, USA: Cambridge University Press
Foellmi, Reto ve Josef Zweimueller (2005), Mass Comsumption, Exclusion, and Technological Unemployment, (http://www.rieb.kobe- u.ac.jp/coe/exclusionIZA.pdf)
Genç, Elif Süreyya (2005), Osmanlı İmparatorluğu’nda Yenileşme ve Buhar Makineleri, T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi
Güzel, M.Şehmus (1990), Osmanlı İmparatorluğu’nda Makina Kırıcılığı (1907-1908), Cahit Talas’a Armağan, Ed. Alparslan Işıklı, Mesut Gülmez, Mülkiyeliler Birliği Yay.:9, Ankara
Hobsbawm, Eric. J. (2005), Sanayi ve İmparatorluk (Çev: Abdullah Ersoy), Dost Kitabevi, Ankara, 2005, 3. baskı
Horn, Jeff (2005), Machine-breaking in England and France during the Age of Revolution, Labour/Le Travail, Spring 2005 (http://www.historycooperative.org/journals/llt/55/horn.html) (26 Mar. 2007)
Humphrey, Thomas M. (2004), Ricardo versus Wicksell on Job Losses and Technological Change, Federal Reserve Bank of Richmond Economic Quarterly Volume 90/4 Fall 2004 (http://www.rich.frb.org/publications/economic_research/economic_quarterly/pd fs/fall2004/humphrey.pdf)
İhsanoğlu, Ekmeleddin (1995), Osmanlı İmparatorluğu’nun Teknoloji Çağını Yakalama Gayretleri, Çağını Yakalayan Osmanlı : Osmanlı Devleti'nde modern haberleşme ve ulaştırma teknikleri (Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu ve Mustafa Kaçar) içersinde, Ircica, İstanbul
Karakışla, Yavuz Selim (1998), Osmanlı Sanayi İşçisi Sınıfının Doğuşu 1839-1923, Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiyesi’ne İşçiler 1839-1950 (Der. D. Quataert, E. Zürcher) içersinde, İletişim Yay., İstanbul
Kıray, Mübeccel B. (1998), Örgütleşemeyen Kent: İzmir, Bağlam Yayınları, İkinci basım, İstanbul
Kuran, Timur (2004), Islam and Underdevelopment: An Old Puzzle Revisited, Islam and Mammon içersinde, Princeton University Press
Kurmuş, Orhan (1982), Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Savaş Yayınları, Ankara
Kütükoğlu, Mübahat S. (1992), Tanzimat Devrinde Yabancıların İktisadi Faaliyetleri, 150. Yılında Tanzimat içersinde, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara
Makal, Ahmet (1997), Osmanlı İmparatorluğu’nda Çalışma İlişkileri: 1850-1920, Ankara: İmge Kitabevi Yay.
Martal, Abdullah (1999), Değişim Sürecinde İzmir’de Sanayileşme, 19. Yüzyıl, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir
Mokyr, Joel (1990), The Lever of Riches. Technological Creativity and Economic Progress, Oxford: Oxford University Press
Mokyr, Joel (1996), Innovation and Its Enemies: The Economic and Political Roots of Technological Inertia (www.faculty.econ.northwestern.edu/faculty/mokyr/Delhi.pdf)
Mokyr , Joel (2005), The Gifts of Athena, Historical Origins of the Knowledge Economy, Princeton University Press, Fifth edition
Murphey, Rhoads (1992), Osmanlıların Batı Teknolojisini Benimsemedeki Tutumları: Efrenci Teknisyenlerin Sivil ve Askeri Uygulamalardaki Rolü, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi: Yeni Araştırmalar ve Yeni Görüşler (Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu) içersinde, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. No: 3692, ss. 7-20
Nuvolari, Alessandro (2000), The "Machine Breakers" and the Industrial Revolution, http://fp.tm.tue.nl/ecis/Working%20Papers/eciswp27.pdf
Önsoy, Rifat (1988), Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara
Palairet, Michael (2000), Balkan Ekonomileri 1800-1914, Kalkınmasız Evrim, (Çev: Ayşe Edirne), Sabancı Üniversitesi Yay, İstanbul
Pamuk, Şevket (1984), Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme 1820-1913, Tarih Vakfı Yay., İstanbul
Quataert, Donald (1987), A provisional report concerning the impact of European capital on Ottoman port workers, 1880-1909, The Ottoman Empire and The World Economy (Ed. By Huri İslamoğlu-İnan) içersinde, Cambridge University Press, ss. 300-308
Quataert, Donald (1999), Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü, İletişim yayınları, İstanbul
Quataert, Donald (1994), The Age of Reforms, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, (Ed. Halil İnalcık ve Donald Quataert) içersinde, New York: Cambridge University Press
Quataert, Donald (1985), Machine Breaking and the Changing carpet industry of Western Anatolia, 1860-1908, Journal of Social History, 19 (1985- 86), pp. 473-89
Randall, Adrian(1998), The “Lessons” of Luddism, Endeavour, vol. 22 (4)
Ricardo, David [1821) (2001), On the Principles of Political Economy and Taxation, 3rd edition, Batoche Books, Kitchener, (http://socserv2.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/ricardo/Principles.pdf)
Samuelson, Paul A. (1989), Ricardo Was Right , The Scandinavian Journal of Economics, Vol. 91, No. 1. (Mar., 1989), ss. 47-62.
Sarc, Ömer Celal (1940), Tanzimat ve Sanayiimiz, Tanzimat I içersinde, Maarif Matbaası, İstanbul
Sencer, Oya (1969), Türkiye’de İşçi Sınıfı –Doğuşu ve Yapısı, Habora Kitabevi Yay: 55
Shaw, Stanford J. (1971), Between Old and New, The Ottoman Empire under Sultan Selim III: 1789- 1807, Harvard University Pres
Thompson , E. P. (2002), İngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu (Çev: Uygur Kocabaşoğlu), Birikim Yay., İstanbul
Vatter, Sherry (1998), ‘Şam’ın Militan Tekstil Dokumacıları: Ücretli Zanaatkarlar ve Osmanlı İşçi Hareketleri, 1850-1914’, Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiyesi’ne İşçiler 1839-1950 (Der. D. Quataert, E. Zürcher) içersinde, İletişim Yay., İstanbul
Vatter, Sherry (1993), Journeymen Textile Weavers in Nineteenth- Century Damascus: A Collective B i o g r a p hy, Struggle and Survival in the Modern Middle East (E. Burke (ed.), içersinde
Yapıcı, Olcay Pullukçuoğlu (1998), Sanayileşme Sürecinde Balkan Tekstil Endüstrisi, Toplumsal Tarih, Aralık 1998, s. 60, c. 10

ISGUC The Journal of Industrial Relations and Human Resources-Cover

Başlangıç: 1999
Yayıncı: Şenol BAŞTÜRK

Arşiv