Türkiye’de Yap-İşlet-Devret Tipi Ulaştırma Projelerinde Karşılaşılan Risklerin Belirlenmesi ve Değerlendirilmesi: Vaka Çalışmaları

Yap-İşlet-Devret modeli (YİD) ile kamu hizmetlerinin sağlanmasında dünyada öncü ülkelerden olan Türkiye’de, giderek artan kentsel nüfusa bağlı olarak özellikle ulaştırma yatırımlarına olan ihtiyaç artmaktadır. YİD modelleri, bünyesinde projenin başarısını etkileyen çok sayıda riski barındırmaktadır. Bu risklerin tanımlanması; tanımlanan risklere yönelik yanıtların geliştirilerek doğru risk paylaşımlarının yapılabilmesi için önem arz etmektedir. Çalışmada, Türkiye’de YİD modeliyle gerçekleştirilmiş üç güncel ulaştırma projesinde karşılaşılan risklerin tanımlanması ve tartışılması amaçlanmıştır. Çalışmanın sonucunda; üç projede ortak olarak, finansman temini ile ilgili ve fizibilite çalışmalarının yetersizliğinden kaynaklanan problemler nedeniyle projelerin kapsamında ve tarafların risk paylaşımlarında değişikliklere gitmek durumunda kalındığı anlaşılmıştır. Yaşanan problemlere rağmen projelerin kararlılıkla hayata geçirilmesi, ülkede YİD projelerine yönelik güçlü bir politik desteğin olduğunu göstermektedir. Ancak, YİD projeleri için en kritik risk faktörü olan “öngörülen piyasa talebine ulaşılamaması”, bu projelerde de söz konusu olmuştur. Yol projelerinde, geçiş ücretleri ve farklı alternatiflerin bulunması talebi etkilemiş olup; projeler tamamlandıktan kısa süre sonra ortaya çıkan Covid-19 salgınına bağlı dünya genelindeki kapanmaların, beklenen gelirlerin sağlanamamasının esas nedeni olduğu düşünülmektedir. Türkiye’deki YİD ulaştırma projelerinin fizibilite aşamasında çevresel, teknik ve ekonomik açılardan kapsamlı olarak değerlendirilmesi; yapım ve işletme süresince karşılaşılan problemlerin minimuma indirilmesinde temel teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kamu Özel İş Birlikleri, Yap-İşlet-Devret, Proje Finansmanı, Ulaştırma Projeleri, Riskler, Vaka Çalışmaları

Identification and Evaluation of Risks Encountered in BOT Type Transportation Projects in Turkey: Case Studies

In Turkey, which is one of those countries that favor the use of the Build-Operate-Transfer (BOT) model, there is a growing demand for transportation investments due to the increasing urban population. BOT model contains several risk factors that directly affect projects’ success. The identification of these risks is essential to develop the best responses and the most proper risk-sharing mechanisms. This study aims to identify and discuss risks encountered in BOT transportation projects in Turkey. In this sense, case studies were conducted on three currently realized transportation projects. Results indicate that financing difficulties and problems due to inadequate feasibility studies were encountered in all three projects. Thus, several alterations had to be made to the projects' scope and the risk sharing between parties. Despite the financing problems and the no-bid situations, the realization of the projects reveals there is strong political support for the BOT projects in the country. However, failure to meet expected market demand, which is the most critical risk factor for BOT projects, was also the case in these projects. The high toll fees and the availability of different alternatives for users have affected the traffic volume for road projects. Also, nationwide closures due to Covid-19 could be the main reason for the demand shortages. Comprehensive feasibility analyses of BOT projects in terms of environmental, technical, and economic aspects are critical for minimizing problems encountered during construction and operation.

Keywords:

Public-Private Partnerships, Build-Operate-Transfer, Project Finance, Transportation Projects, Risks, Case Studies,

PDF

___

Altaylı, F. (2018, 12 Ekim). Karşınızda İstanbul’un 3. Havalimanı: Terminal bitmiş, pistler bitmiş, çevresi bitmemiş. Habertürk. https://www.haberturk.com/karsinizda-istanbulun-3-havalimani-terminal-bitmis-pistler-bitmis-cevresi-bitmemis-2176294-ekonomi
6 şirketli konsorsiyum ihaleyi aldı, İstanbul İzmir 3.5 saate inecek. (2009, 20 Haziran). Hürriyet. https://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/6-sirketli-konsorsiyum-ihaleyi-aldi-istanbul-izmir-3-5-saate-inecek-11906022
Babatunde, S. O., Perera, S. & Adeniyi, O. (2019). Identification of critical risk factors in Public Private Partnership project phases in developing countries: A case of Nigeria. Benchmarking: an International Journal, 26(2), 334-355. doi:10.1108/BIJ-01-2017-0008
Bayat, F., Noorzai, E. & Golabchi, M. (2019). Identifying the most important Public–Private Partnership risks in Afghanistan’s infrastructure projects. Journal of Financial Management of Property and Construction, 24(3), 309-337. doi:10.1108/JFMPC-08-2018-0045
Bozbey, H. (2021, 07 Temmuz). Otoyol garanti araç rakamları ne durumda. Hürriyet. https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/hasan-bozbey/otoyol-garanti-arac-rakamlari-ne-durumda-41847553
Büyükyoran, F. & Gündeş, S. (2018). The third Bosphorus Bridge and The Northern Marmara Motorway Project. International Journal of Transport Development and Integration, 2(1), 60–70. doi:10.2495/TDI-V2-N1-60-70
Carbonara, N., Costantino, N., Gunnigan, L. & Pellegrino, R. (2015). Risk management in motorway PPP projects: Empirical-based guidelines. Transport Reviews: Transnational Transdisciplinary Journal, 35(2), 162-182. doi:10.1080/01441647.2015.1012696
Chan, A. P. C., Yeung, J. F. Y., Yu, C. C. P., Wang, S. Q. & Ke, Y. (2011). Empirical study of risk assessment and allocation of Public- Private Partnership projects in China. Journal of Management in Engineering, 27(3), 136-148. doi:10.1061/(ASCE)ME.1943-5479.0000049
Cheung, E. & Chan, A. (2011). Risk factors of public-private partnership projects in China: Comparison between the water, power, and transportation sectors. Journal of Urban Planning and Development, 137(4). 409-415.
Deveci, E. (2021, 18 Şubat). İstanbul Havalimanı’nın 2020 yılı garanti bedeli 2 milyar TL’ye yaklaştı. Sözcü. https://www.sozcu.com.tr/2021/ekonomi/istanbul-havalimaninin-2020-yili-garanti-bedeli-2-milyar-tlye-yaklasti-6266414/#:~:text=YOLCU%20GARANT%C4%B0LER%C4%B0%20G%C4%B0DEREK%20ARTIYOR,689%2C8%20milyon%20euroya%20ula%C5%9Facak
Devlet Planlama Teşkilatı. (1995). Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1996-2000. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2018/10/1998_Y%C4%B1l%C4%B1_Program%C4%B1.pdf
Doloi, H. (2012). Understanding impacts of time and cost related construction risks on operational performance of PPP projects. International Journal of Strategic Property Management, 16(3), 316-337. doi:10.3846/1648715X.2012.688774
Emek, U. (2020, 27 Temmuz). Pandemi döneminde kullanmadığımız otoyol ve köprüler için 1,5 milyar lira ödendi. Tele 1. https://tele1.com.tr/pandemi-doneminde-kullanmadigimiz-otoyol-ve-kopruler-icin-firmalara-1-5-milyar-lira-odendi-194421/
Gebze-İzmir Otoyolu İşletme ve Bakım A.Ş. (t.y.). Anasayfa [LinkedIn sayfası]. 20.04.2021 tarihinde https://www.linkedin.com/company/giibas/about/ adresinden erişilmiştir.
Ghorbani, A., Ravanshadnia, M., & Nobakht, M. B. (2014). A survey of risks in Public Private Partnership highway projects in Iran. ICCREM. doi:10.1061/9780784413777.058
Gundes, S. & Atakul, N. (2021). The Eurasia Tunnel Project. Network Industries Quarterly, 23(3), 13-16.
Gupta, A. K., Trivedi, M. K. & Kansal, R. (2013). Risk variation assessment of Indian road PPP projects. International Journal of Science, Environment and Technology, 2(5), 1017-1026.
Gupta, P. K. & Verma, H. (2020). Risk perception in PPP infrastructure project financing in India. Journal of Financial Management of Property and Construction, 25(3), 347-369. doi:10.1108/JFMPC-07-2019-0060
Hwang, B. G., Zhao, X., & Gay, M. J. S. (2013). Public Private Partnership projects in Singapore: factors, critical risks and preferred risk allocation from the perspective of contractors. International Journal of Project Management, 31(3), 424–433. doi:10.1016/j.ijproman.2012.08.003.
Ibrahim, A. D., Price, A. D. F., & Dainty, A. R. J. (2006). The analysis and allocation of risks in Public Private Partnerships in infrastructure projects in Nigeria. Journal of Financial Management of Property and Construction, 11(3), 149-164. doi: 10.1108/13664380680001086
İstanbul Havalimanı işletmecisinden tarihin en büyük refinansmanı. (2021, 13 Temmuz). Bloomberg HT. https://www.bloomberght.com/istanbul-havalimani-isletmecisinden-turkiye-tarihinin-en-buyuk-refinansmani-2284223
İşte üçüncü havalimanı. (2013, 17 Ekim). Sabah. https://www.sabah.com.tr/ekonomi/2013/10/17/iste-ucuncu-havalimani
İzmit Körfez Geçiş Projesi ihalesi iptal edildi (2001, 13 Haziran). Hürriyet. https://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/izmit-korfez-gecis-projesi-ihalesi-iptal-edildi-39248529
Johnston, J. (2010). Examining “tunnel vision” in Australian PPP’s: rationales, rhetoric, risks and rogues. Australian Journal of Public Administration, 69, 61–73. doi:10.1111/j.1467-8500.2009.00660.x
Kalyon Holding. (t.y.). İstanbul Havalimanı. https://kalyonholding.com/insaat/istanbul-havalimani
Köker, İ. (2018, 26 Ekim). İstanbul Havalimanı: İhale sürecinde neler yaşandı, proje için hangi garantiler verildi? BBC. https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-45990453
Kredi bulmak zorlaşınca, Gebze İzmir otoyolu ihalesi ertelendi. (2008, 24 Kasım). Arkitera. https://v3.arkitera.com/h36233-kredi-bulmak-zorlasinca-gebze-izmir-otoyolu-ihalesi-ertelendi.html
Le, P. T., Chileshe, N., Kirytopoulos, K., & Rameezdeen, R. (2020). Investigating the significance of risks in BOT transportation projects in Vietnam. Engineering, Construction and Architectural Management, 27(6), 1401–1425. doi:10.1108/ecam-08-2019-0439
Li, B. (2003). Risk management of construction public private partnership projects. (Doktora Tezi). Glasgow Caledonian University, Glasgow.
Li, J. & Zou, P. X. W. (2011). Fuzzy AHP-based risk assessment methodology for PPP projects. Journal of Construction Engineering and Management, 137(12), 1205-1209. doi:10.1061/(ASCE)CO.1943-7862.0000362
Likhitruangsilp, V., Do, S. T. & Onishi, M. (2017). A comparative study on the risk perceptions of the public and private sectors in Public-Private Partnership (PPP) transportation projects in Vietnam. Engineering Journal, 21(7), 213–231. doi:10.4186/ej.2017.21.7.213
Limak (2013, 4 Mayıs). 3. Havalimanına 22.1 Milyar Euro. http://www.limak.com.tr/basin/basinda-limak/2013/3-havalimanina-221-milyar-euro
Liu, Y., Gui, Y., Zhou, Y., Ma, Y., Yang, B., Luo, F., Chen, H., Liu, Y., Yan, Z. & Li, L. (2020, 7-9 Ağustos). A case study on ınternational engineering risk management under bot model: the case of yavuz sultan selim bridge in Istanbul. 2nd Global Conference on Ecological Environment and Civil Engineering: Vol. 568. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science (1-7 sf.). IOP Publishing. doi: 10.1088/1755-1315/568/1/012050
Mahkeme, İzmir otoyolu projesinin ‘ÇED’den muaf sayılmasını ‘hukuka uygun’ bulmadı. (2015, 28 Aralık). Diken. https://www.diken.com.tr/mahkeme-izmir-otoyolu-projesine-dur-dedi/
McLeod, S. A. (2019, 3 Ağustos). Case study method. Simply Psychology. www.simplypsychology.org/case-study.html
Nurol (t.y.). Otoyol Yatırım ve İşletme A.Ş. https://www.nurol.com.tr/otoyol-yatirim-ve-isletme-a-s
Osei-Kyei, R. & Chan, A. P. C. (2017). Risk assessment in Public-Private Partnership infrastructure projects: Empirical comparison between Ghana and Hong Kong. Construction Innovation, 17(2), 204-223. doi:10.1108/CI-08-2016-0043.
Osman Gazi Suspension Bridge. (2013, Mart). Road Traffic Technology. https://www.roadtraffic-technology.com/projects/osman-gazi-suspension-bridge-istanbul/
Otoyol A.Ş. (t.y.). Firma tanımları ve yapım sorumlulukları. https://yapim.otoyolas.com.tr/?page_id=5310
Oxford Economics. (2017). Global Infrastructure Outlook: Infrastructure investment needs 50 countries, 7 sectors to 2040. Oxford: Global Infrastructure Hub.
Özdemir, İ., Çelikler, E. Ö. & Akay, B. (2019, 4 Ağustos). İstanbul-İzmir Otoyolu açıldı. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/istanbul-izmir-otoyolu-acildi/154936
Roumboutsos, A. & Anagnostopoulos, K. P. (2008). Public–Private Partnership projects in Greece: risk ranking and preferred risk allocation. Construction Management and Economics, 26(7), 751-763. doi:10.1080/01446190802140086
Suseno, Y. H., Wibowo, M. A. & Setiadji, B.H. (2015). Risk analysis of BOT scheme on post-construction toll road. Procedia Engineering, 125, 117–123. doi:10.1016/j.proeng.2015.11.018
Thomas, A. V., Kalidindi, S. N. & Ananthanarayanan, K. (2003). Risk perception analysis of BOT road project participants in India. Construction Management and Economics, 21(4), 393-407. doi:10.1080/0144619032000064127
Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği. (2014). Tmmob İstanbul il Koordinasyon Kurulu 3. havalimani teknik raporu. https://www.tmmob.org.tr/sites/default/files/3.havalimani_ikk_rapor_20141208.pdf
T.C. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı. (2018a). Kocaeli Milletvekili Haydar Akar’ın yazılı soru önergesi ve cevabı. https://www2.tbmm.gov.tr/d27/7/7-3678sgc.pdf
T.C. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı. (2018b). Ulaşan ve Erişen Türkiye. https://www.uab.gov.tr/uploads/pages/bakanlik-yayinlari/ulasan-ve-erisen-turkiye-2018.pdf
T.C. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı. (2019). Uşak Milletvekili Özkan Yalım’ın yazılı soru önergesi ve cevabı. https://www2.tbmm.gov.tr/d27/7/7-12590sgc.pdf
T.C. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı. (2020). İstanbul Milletvekili Oya Ersoy’un yazılı soru önergesi ve cevabı. https://www2.tbmm.gov.tr/d27/7/7-23509sgc.pdf
T.C. Kalkınma Bakanlığı. (2014). Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018). Kamu Özel İşbirliği Özel İhtisas Komisyonu Raporu. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2018/10/10_KamuOzelIsbirligi.pdf
3. köprü ihalesi elde kaldı. (2012, 10 Ocak). CNN Türk. https://www.cnnturk.com/2012/ekonomi/genel/01/10/ 3.kopru.ihalesi.elde.kaldi/626114.0/index.html
Uner, M. M., Çavuşgil E. & Çavuşgil S. T. (2018). Build-operate-transfer projects as a hybrid mode of market entry: The case of Yavuz Sultan Selim Bridge in Istanbul. International Business Review, 27(4), 797–802. doi:10.1016/j.ibusrev.2018.01.003
Utikad. (2013). Havalimanını Yapana 6,3 Milyar Euro. https://www.utikad.org.tr/Detay/Sektor-Haberleri/10705/ havalimanini-yapana-6-3-milyar-euro
Woetzel, J., Garemo, N., Mischke, J., Kamra, P. & Palter, R. (2017, October, 13). Bridging Infrastructure Gaps: Has the World Made Progress?. McKinsey & Company. https://www.mckinsey.com/business-functions/operations/our-insights/bridging-infrastructure-gaps-has-the-world-made-progress
World Bank. (2015). 2015 global PPI update. https://ppi.worldbank.org/content/dam/PPI/resources/ppi_resources/global/Global2015-PPI-Update.pdf
World Bank. (2019). Private Participation in Infrastructure (PPI). https://ppi.worldbank.org/content/dam/PPI/documents/private-participation-infrastructure-annual-2019-report.pdf
Xu, Y., Yeung, J. F. Y., Chan, A. P. C., Chan, D. W. M., Wang, S. Q. and Ke, Y. (2010). Developing a risk assessment model for PPP projects in China, a fuzzy synthetic evaluation approach. Automation in Construction, 19(7), 929-943.
Yasak, F. (2021 19 Şubat). İstanbul Havalimanı işletmecisi İGA'ya 2 yıl ek işletme süresi verildi, kiralar 2024'e ertelendi. Sputnik Türkiye. https://tr.sputniknews.com/20210219/istanbul-havalimani-isletmecisi-igaya-2-yil-ek-isletme-suresi-verildi-kiralar-2024e-ertelendi-1043845420.html
Yeni Havalimanı: Zararda mı? Tehlikeli mi? Kapladığı alan gerekenden fazla mı? (2018, 26 Şubat). Independent Türkçe. https://www.indyturk.com/node/16871/ekonomi%CC%87/yeni-havaliman%C4%B1-zararda-m%C4%B1-tehlikeli-mi-kaplad%C4%B1%C4%9F%C4%B1-alan-gerekenden-fazla-m%C4%B1
Yescombe, E. R. (2014). Principles of Project Finance. (2nd ed.). Academic Press.
Yıldız, G. (2020, 18 Ocak). İstanbul Havalimanı'ndan DHMİ'ye ek ödeme. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/istanbul-havalimanindan-dhmiye-ek-odeme-/1706261
Yin, R. K. (2009). Case Study Research: Design and Methods. (4th ed). Sage Publications.
Zou, P. X. W., Wang, S., & Fang, D. (2008). A life‐cycle risk management framework for PPP infrastructure projects. Journal of Financial Management of Property and Construction, 13(2), 123–142. doi:10.1108/1366438081089813