Bir Finansman Kaynağı Olarak Vakıflar: Osmanlı Örneği

Osmanlı Devletinde eğitim ve sağlık hizmetleri ile dinî ve kültürel faaliyetlerin finansmanı için merkezî bütçeden doğrudan bir kaynak ayrılmıyordu. Devlet bütçesinden herhangi bir kaynak ayrılmadığı halde zikredilen hizmetlerin finansmanı, günümüzde üçüncü sektör olarak adlandırılan, daha çok bağımsız iktisadî birimler şeklinde teşkilatlanmış olan vakıflar aracılığıyla gerçekleştiriliyordu. Öyle ki, vakıf gelirlerinin Osmanlı malî sistemi içindeki oranı XVI. yüzyılın başlarında yaklaşık %12'lik bir paya sahip iken, bu oran XVII. yüzyılın başlarında %20'lere kadar yükselmişti.Dolayısıyla vakıfların kâr imkanı bulunmayan ya da kâr marjının düşük olması nedeniyle iktisadî açıdan yatırımın cazip olmadığı eğitim, sağlık, kültürel ve dinî faaliyetlerin finansmanında önemli bir rol oynadığı söylenebilir. Her hayrî müessesenin bir vakfiyesi bulunmakta ve bu vakfiyede müessesenin çalışma şekli ile hayır faaliyetlerinin yürütülmesi için yapılacak masrafları karşılayacak yapılar, vakıflar tek tek ifade edilmekteydi. Vakfiyede ayrıca vâkıfın (vakfı kuran kimsenin) şartlarına göre kurumun nasıl işleyeceği, kimlerin istihdam edileceği ve ne kadar maaş alacakları gibi konular yer alırdı.Bu makalede, Osmanlı döneminde bir finansman kaynağı olarak vakıfların oynadığı rol üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Vakıflar, Osmanlı Dönemi, finansman kaynağı, sosyal hizmetler

The Foundations as A Financial Resource: The Ottoman Example

In the Ottoman Empire, there was no direct funding from the central budget to finance education, health services and religious and cultural activities. In case of any insufficiency in the state budget for the services that have been mentioned above, they were provided by foundations which are currently referred as the third sector and are organized as more independent economic units. For instance, the ratio of foundations’ income in the Ottoman financial system is approximately 12% at the beginning of the 16th century and it reached to 20% in the early 17th century. Therefore, it can be stated that foundations play a significant role for finance for education, health, cultural and religious activities where profit is not available or the profit margin is low and the investment is not economically attractive. Every charitable institution had a foundation and the working way of foundation and structures of foundation which will be responsible for expenses to meet requirements for charity activities were expressed one by one. The foundation also included subjects such as how the institution would work, who would be employed and how much salary would be earned with regarding the conditions of the foundation (and conditions of the person/founder who established the foundation). This article will focus on the role of foundations as a source of funding in the Ottoman era.

Keywords:

Waqfs (Foundations), Ottoman Era, financial resource, social serves,

PDF

___

Ali Haydar, Hoca Emin Efendizâde (1337 r./1340), Tertibü's-sunûf fî Ahkâmi'l-Vukûf, İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.
Atılgan, Ahmet (1996), İslâmın Ekonomik Politikaları, İstanbul: Nesil Yayınları.
Barkan, Ömer Lütfi (1942), “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler”, Vakıflar Dergisi, Sayı:2, ss. 279-386.
Barkan, Ömer Lütfi (1947), “Avârız”, İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi, C. II, İstanbul: İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi Yayınları.
Barkan, Ömer Lütfi (1972), Süleymaniye Camii ve İmareti İnşaatı, Cilt: 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Barkan, Ömer Lütfi (1963), “Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından: Osmanlı İmparatorluğu’nda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyişi Tarzına Dair Araştırmalar”, İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt: 23, Sayı: 1-2, ss. 239-296.
Barkan, Ömer Lütfi (1985), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Esnaf Cemiyetleri”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C. 41, Sayı: 1-4, ss. 39-46.
Berkî, Ali Himmet (1940), Vakıflar, İstanbul: Cihan Kitaphanesi.
Berkî, Ali Himmet (1966), Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tabirler, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Neşriyatı.
Berkî, Şakir (1969), “Vakfın Mahiyeti”, Vakıflar Dergisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, C. 8, ss. 1-8.
Bilmen, Ömer Nasuhi (1970), Hukuk-u İslâmiyye ve Istılahât-ı Fıkhıyye Kâmusu, İstanbul: Bilmen Yayınevi.
Buluş, Abdülkadir (2009), “Sivil Toplum Kuruluşlarına Tarihsel Bir Örnek: Osmanlı Vakıfları”, Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, Sayı: 16, ss, 21-36.
Bülbül, Yaşar (1999), “Klasik Dönem Osmanlı Muhasebe Sistemi”, Dîvân, Sayı: 6, ss. 151-182.
Ergin, Osman Nuri (1936), Türkiye’de Şehirciliğin Tarihî İnkişafı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü Neşriyatı.
Ertem, Adnan (2011), “Osmanlı’dan Günümüze Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 36, ss. 25-65.
Genç, Mehmet (2000), Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Yayınları.
Genç, Mehmet (2014), “Klâsik Osmanlı Sosyal-İktisadî Sistemi ve Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 42, ss. 9-18.
Güler, Mustafa (2002), Osmanlı Devleti’nde Harameyn Vakıfları (XVI-XVII. Yüzyıllar), İstanbul: Tatav Yayınları.
Güran, Tevfik (2006), Ekonomik ve Mali yönleriyle Vakıflar-Süleymaniye ve Şehzade Süleyman Paşa Vakıfları, İstanbul: Kitabevi Yayınları
Kazıcı, Ziya (1985), İslâmî ve Sosyal Açıdan Vakıflar, İstanbul: Marifet Yayınları.
Kazıcı, Ziya – Şeker, Mehmet (1981), İslam Türk Medeniyeti Tarihi, İstanbul: Çağrı Yayınları.
Kepecioğlu, Kamil (2002), Tarih Lûgati, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Temel Terimleri Sözlüğü, Ankara: 21.Yüzyıl Yayınları.
Kozak, İ. Erol (1985), Bir Sosyal Siyaset Müessesesi Olarak Vakıf, Ankara: Akabe Yayınları.
Köprülü, Fuat (1938), “Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihi Ehemmiyeti”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 1, ss. 1-6.
Köprülü, Fuat (1942), “Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekamülü”, Vakıflar Dergisi, ss. 1-36.
Kuban, Doğan (1968), “Anadolu-Türk Şehri: Tarihî Gelişmesi, Sosyal ve Fizikî Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler.”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 7, ss. 53-73.
Kunter, Halim Baki (1938), “Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüd”, Vakıflar Dergisi, Cilt: 1, ss. 103-129.
Müslim bin el Haccâc Ebu’l-Hüseyin el-Kuşeyrî (1981), Sahih, İstanbul: Çağrı Yayınları.
Orhonlu, Cengiz (1990), Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı, İstanbul: Eren Yayınları.
Öztürk, Nazif (1995), Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Şahin, Musa (1986), “Sosyal Değişmede Vakıfların Rolü”, Sosyoloji Konferansları Dergisi, Sayı: 21, ss. 231-247.
Şensoy, Fatma (2014), “Muhasebe Defterlerinden Vakıfların Çok Yönlü Boyutlarını İzlemek- Bir Örnek XVIII. Yy.”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 7, ss. 76-103.
Şensoy, Fatma (2016), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Vakıfların Ekonomik Boyutları”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 10, ss. 41-63.
Tabakoğlu, Ahmet (1994), Türk İktisat Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Tabakoğlu, Ahmet (2004), “Klâsik Dönem Osmanlı Vakıf Sistemi”, Cumhuriyetin 80. Yılında Uluslararası Vakıf Sempozyumu Kitabı, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
Tabakoğlu, Ahmet (2005), İslam İktisadı – Toplu Makaleler II, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Tabakoğlu, Ahmet (2013), İslam İktisadına Giriş, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Yediyıldız, Bahaeddin (1982), “Türk Vakıf Kurucularının Sosyal Tabakalaşmadaki Yeri 1700-1800”, Osmanlı Araştırmaları, C. III, ss. 143-164.
Yediyıldız, Bahaeddin (1986), “Vakıf” Maddesi, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, ss. 153-172.
Zaim, Sabahaddin (1987), “Vakıfların Milli Ekonomiye Etkileri”, Ankara: Vakıf Haftası Dergisi, Sayı: 5, ss. 209-213.
Zeyn el-Abidin, Mahmut, “16. Yüzyılda Halep’in Çarşılarının Gelişmesinde Osmanlı Vakıflarının Rolü”, https://www.academia.edu/20131854/16._Y%C3%9CZYIL_DA_HALEP_%C4%B0N_%C3%87AR%C5%9EILARININ_GEL%C4%B0%C5%9EMES%C4%B0NDE_OSMANLI_VAKIFLARIN_ROL%C3%9C, Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2017