12 Mart Muhtırası Sonrası 1961 Anayasası’nda Yapılan Değişiklikler Üzerine Bir Değerlendirme

Türk hukuk tarihinde 1961 Anayasası, dördüncü anayasa olma özelliğine sahiptir. 27 Mayıs 1960 Askerî Darbesi sonucunda ve Millî Birlik Komitesi (MBK) öncülüğünde hazırlanan bu anayasa, temel hak ve hürriyetlere ayrıntılı bir şekilde yer verdiğinden ve özgürlükçü-çoğulcu bir anlayışı yansıttığından Türk demokrasisinin gelişmesine önemli bir katkı sağlamıştır, ancak anayasanın söz konusu hürriyetçi yönü, kabul edilişinden sonraki yıllarda anayasayı eleştirilerin odağı hâline getirmiştir. Özellikle, anayasanın benimsemiş olduğu ideoloji ve bu çerçevede yapılan özgürlükçü uygulamalar, bu uygulamalardan kaynaklanan ve 1960’ların sonları ile 1970’lerin başlarında yaşanan öğrenci ve siyasal şiddet olayları, Süleyman Demirel başta olmak üzere dönemin siyasetçileri ve Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Bu doğrultuda TSK, 12 Mart 1971’de Cumhurbaşkanlığına bir muhtıra vererek meşrû hükûmetin istifasını istemiştir. “12 Mart Muhtırası” olarak da adlandırılan bu olayın etkisiyle Türkiye’deki siyasal yaşam, 27 Mayıs Askerî Darbesi’nden sonra yeniden kesintiye uğramıştır. Muhtıra, Türkiye’deki siyasal hayatı olduğu gibi mevcut hukuksal düzeni de önemli ölçüde etkilemiştir. Bu kapsamda, 1961 Anayasası’nda birtakım değişikliklerin yapılması gündeme gelmiş ve anayasa, muhtıranın etkilerinden kaynaklı olarak 1971 ve 1973 yıllarında değiştirilmiştir. Bu değişiklikler, anayasada yapılan en geniş çaplı düzenleme niteliğine sahip olmuştur. Söz konusu düzenlemelerle anayasanın içeriği kapsamlı bir şekilde değiştirilmiş ve uygulanış biçimi ilk hâline göre önemli ölçüde farklılaşmıştır. Bu da, anayasanın ilk hâlinden farklı bir niteliğe sahip olmasına neden olmuştur. “12 Mart Muhtırası Sonrası 1961 Anayasası’nda Yapılan Değişiklikler Üzerine Bir Değerlendirme” isimli çalışmanın hazırlanmasındaki asıl amaç, 1961 Anayasası’nın hangi süreçten geçilerek kabul edildiğini, 12 Mart Muhtırasının verilmesine hangi siyasal olayların neden olduğunu, muhtıra kapsamında anayasada ne gibi değişikliklerin yapıldığını ve bu değişikliklerin Türk demokrasisinde ne gibi etkiler meydana getirdiğini hukuksal ve tarihsel bir perspektifle ortaya çıkarmaktır. Adı geçen çalışma, telif eserlerden ve süreli yayınlardan yararlanılarak oluşturulmuştur. Ayrıca bu makale, nitel bir çalışma olup, doküman analizi yöntemi kullanılarak hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

1961 Anayasası, 1971 Değişiklikleri, 1973 Değişiklikleri, Askerî Darbe, Muhtıra.

An Assessment of the Amendments to the Constitution of 1961 After the March 12 Memorandum

The 1961 Constitution has the distinction of being the fourth constitution in the history of Turkish law. This constitution, which was prepared as a result of the May 27, 1960 Military Coup, made a significant contribution to the development of Turkish democracy, as it included fundamental rights and freedoms in detail and reflected a liberal-pluralist understanding. However, the aforementioned libertarian aspect of the constitution had made the constitution the focus of criticism in the years after its adoption. In particular, the ideology adopted by the constitution and the liberal practices carried out within this framework had been met with reaction by the Turkish Armed Forces (TAF). In this context, the TAF gave a harsh memorandum to the Presidency on 12 March 1971, which demanding the resignation of the legitimate government. With the effect of this event, which has been also called the “March 12 Memorandum”, the political life in Turkey was interrupted again after the May 27 Military Coup. The memorandum had a significant impact on the current legal order as well as the political life in Turkey. In this context, some amendments to the 1961 Constitution came to the fore and the constitution was amended in 1971 and 1973 due to the effects of the memorandum. These amendments had the characteristics of the most extensive regulation made in the constitution. With the these regulations, the content of the constitution was changed extensively and the way of its implementation differed significantly from its original version. This caused the constitution to had a different character from the original version, too. The main purpose of this study is to analyze the process through which the 1961 Constitution was adopted, what political events caused the 12 March Memorandum to be given, what changes were made in the constitution within the scope of the memorandum, and what effects these changes had on Turkish democracy with a legal and historical psychology. The aforementioned work was created by using copyrighted works and periodicals. In addition, this article is a qualitative study and was prepared using the document analysis method.

Keywords:

1961 Constitution, 1971 Amendments, 1973 Amendments, Military Coup, Memorandum,

PDF

___

Acar, H. (2018). Türk Siyasal Hayatında Anti-Demokratik Bir Müdahale Örneği Olarak 12 Mart 1971 Muhtırası, Türk Siyasal Hayatı: Osmanlı Modernleşmesinden Günümüze, (Ed. Hasan Acar), (Birinci Bası), Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, ss. 463-484.
Ahmad, F. (2006). Bir Kimlik Peşinde Türkiye, (Çev. Sedat Cem Karadeli), (Birinci Bası), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Akıncı, A. (2014). Türkiye’nin Darbe Geleneği: 1960 ve 1971 Müdahaleleri, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 9/1, ss. 55-72.
Akşin, S. (1997). Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi (1789-1980): 2. Cilt, (Birinci Bası), İstanbul: Cumhuriyet Gazetesi Yenigün Haber Ajansı Yayınları.
Aldıkaçtı, O. (1968). 1961 Anayasasında Devlet Başkanı Kararnamelerinin İmzalanması (md. 98,2), İstanbul Üniversitesi Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi, 1/2, ss. 30-46.
Aldıkaçtı, O. (1978). Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, (Üçüncü Bası), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
Araslı, U. (2015). Anayasa Mahkemesi İptal Kararları Açısından Anayasal Temel İlke ve Kavramlar, (Birinci Bası), Ankara: Türkiye Barolar Birliği Yayınları.
Arıkan, H. V. (2008). Demokrat Parti Dönemi Anayasa Tartışmalarının ve Sorunlarının 1961 Anayasasının Oluşumuna Etkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Armağan, S. (1971). 1961 Anayasasının Son Değişikliğinden Sonra Anayasa Mahkemesi, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 37/1-4, ss. 121-134.
Atar, Y. (2014). Türk Anayasa Hukuku, (Dokuzuncu Bası), Konya: Mimoza Yayınları.
Ayan, S. (2007). Siyasi Yapılanma Sürecinde 1961 ve 1982 Anayasası, Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8/2, ss. 1-24.
Başgil, A. F. (2008). 27 Mayıs İhtilâli ve Sebepleri, (Çev. Cemal Aydın), (Dördüncü Bası), İstanbul: Yağmur Yayınları.
Bozkurt, Ö. (2018). Anılarda 12 Mart Muhtırası: “Bizden Başka Herkesin İktidarda Olduğu O Dönem”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 20/1, ss. 209-243.
Can, O. (2002). Anayasa Değişiklikleri ve Düşünceyi Açıklama Özgürlüğü, Anayasa Yargısı Dergisi, 19, ss. 503-532.
Canoruç, M. Ş. (2009). Anayasal Kurum Olan TRT’nin “Özerkliği”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 8/27, ss. 293-322.
Coşgun, U. (2015). Dünden Bugüne Anayasacılık, Hukuk Gündemi Dergisi, 2, ss. 24-29.
Coşkun, Y. (2016). 12 Mart 1971 Muhtırasının İngiliz Arşiv Belgelerindeki Yansıması, Tarih Okulu Dergisi, 9/28, ss. 299-309.
Duman, Ö. (2018). “Anayasaya Hayır Demek”: 1961 Anayasa Referandumu ve Samsun, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 13/25, ss. 225-246.
Dunbay, S. (2016). 1961 Anayasası Perspektifinden Parlamenter Bağışıklıklar, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 124, ss. 153-182.
Dursun, D. (2003). 12 Mart Darbesi: Hatıralar, Gözlemler, Düşünceler, (Birinci Bası), İstanbul: Şehir Yayınları.
Emiroğlu, A. (2011). 27 Mayıs 1960 İhtilali ve Demokrat Parti’nin Tasfiyesi, Selçuk Üniversitesi Sosyal ve Teknik Araştırmalar Dergisi, 1/1, ss. 13-27.
Erdem, F. H. - Coşkun, V. (2009). Askeri Yargı ve Askeri Vesayet, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 14/20-21, ss. 87-136.
Eroğul, C. (1974). Anayasayı Değiştirme Sorunu: Bir Mukayeseli Hukuk İncelemesi, (Birinci Bası), Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
Eroğul, C. (2009). Anayasa Değişikliği Önerisinde Değişiklik Yapılması, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 64/1, ss. 89-113.
Ersinadım, H. (2012). 1961 Anayasası’ndan Bugüne Sendikaların Sosyal Faaliyetlerinin Hukuki Çerçevesi, Kamu-İş Dergisi, 12/4, ss. 55-99.
Eslek, T. (1989). 12 Mart 1971 Ara Rejimi’nde Adalet Partisi ve Cumhuriyet Halk Partisi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Gezen, B. (2020). Dönemin Tanıklarının Anılarında 12 Mart 1971 Muhtırası, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
Gönenç, L. (2007). Siyasi İktidar Kavramı Bağlamında Anayasa Çalışmaları İçin Bir Kavramsal Çerçeve Önerisi, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 56/1, ss. 145-168.
Gözler, K. (2000). Türk Anayasa Hukuku, (Birinci Bası), Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları.
Gözübüyük, A. Ş. (1986). Anayasa Hukuku, (Birinci Bası), Ankara: S Yayınları.
Kapani, M. (1993). Kamu Hürriyetleri, (Yedinci Bası), Ankara: Yetkin Yayınları.
Karataş, İ. (2020). Milliyetçi Muhafazakâr Aydınların 12 Mart’a Bakışına Bir Örnek: Türk Aydınlar Ocağı’nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’a Sunduğu Rapor, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 20/40, ss. 253-287.
Katoğlu, T. (1994). Devlet Güvenlik Mahkemelerinde Uygulanan Yargılama Usulünün Genel Yargılama Usulünden Farkları, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 49/3, ss. 255-274.
Kayalı, K. (2012). Ordu ve Siyaset: 27 Mayıs-12 Mart, (Beşinci Bası), İstanbul: İletişim Yayınları.
Keskin, Y. Z. (2020). Türkiye Siyaseti ve Devlet Örgütlenmesinde 12 Mart Muhtırasının Etkileri, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22/Özel Sayı, ss. 1-15.
Khafaja, A. M. J. (2019). Anayasayı Değiştirme Sorunu: Türkiye ve Irak Mukayesesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
Kıratlı, M. (1973). 1924 ve 1961 Anayasalarında İdarenin Kuruluşu (Bir Karşılaştırma), Türk İdare Dergisi, 44/341, ss. 3-28.
Kili, S. - Gözübüyük, A. Ş. (1985). Türk Anayasa Metinleri “Senedi İttifaktan Günümüze”, (Birinci Bası), Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Korkut, L. (2016). Karşılaştırmalı Hukuk Bakış Açısıyla 1982 Anayasasında Silahlı Kuvvetlerin Yürütme ve Yargı Tarafından Denetimi, İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 3/1, ss. 5-47.
Köse, S. (2010). Türk Demokrasi Hayatında 12 Mart 1971 Muhtırası, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar.
Kubalı, H. N. (1971). Anayasa Hukuku Dersleri: Genel Esaslar ve Siyasî Rejimler, (İkinci Bası), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
Kulak, S. C. (2010). Anayasa Değişikliklerinin Yargısal Denetimi, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 87, ss. 228-261.
Kutsal Ayaz, Ü. (2014). Türkiye’de Anayasal ve Kurumsal İnşa Bağlamında Modernleşme (1876-1982), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar.
Kuzu, B. (1994). Türkiye Cumhuriyeti Anayasalarının İnsan Hakları Açısından Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 54/1-4, ss. 71-101.
Küçükcan, B. (1997). 1961 Anayasası ve 1961-1965 Koalisyon Hükümetleri Dönemi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Nohutçu, A. - Ündal, M. (2015). Anayasa Hukuku, (Onikinci Bası), Ankara: Savaş Yayınevi.
Okyay, C. (2018). Türkiye’de Anayasacılık Anlayışı Olarak Tepkisellik (1960-1982 Dönemi), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çorum.
Onar, E. (1993). 1982 Anayasasında Anayasayı Değiştirme Sorunu, (Birinci Bası), Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
Özbudun, E. (1986). Türk Anayasa Hukuku, (Birinci Bası), Ankara: Yetkin Yayınları.
Özbudun, E. (2012). Türkiye’de Anayasa Yargısının Doğuşu: 1961 Anayasası Üzerindeki Kurucu Meclis Görüşmeleri, Liberal Düşünce Dergisi, 17/68, ss. 5-18.
Parla, T. (1991). Türkiye’de Anayasalar, (Birinci Bası), İstanbul: İletişim Yayınları.
Sağlam, F. (1982). Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, (Birinci Bası), Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
Salep, M. (2019). Siyasi ve Hukuki Açıdan 1961 Anayasası’nda Yapılan Değişiklikler (1969-1974), Turkish Studies-Historical Analysis, 14/2, ss. 327-357.
San, C. (1994). Sosyo-Politik Bir Süreç Olarak Anayasa Değişiklikleri, Anayasa Yargısı Dergisi, 11, ss. 23-35.
Soysal, M. (1997). 100 Soruda Anayasanın Anlamı, (Onbirinci Bası), İstanbul: Gerçek Yayınevi.
Sunay, C. - Tunç, B. (2021). Elli Yıl Sonra 12 Mart Muhtırasına Yeniden Bakmak, Tarih Okulu Dergisi, 14/55, ss. 3904-3936.
Şengül, G. (2011). 1961 Anayasasının Hazırlanmasındaki Tarihsel Süreç, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale.
Tan, T. (1995). Türk Hukukunda Kanun Hükmünde Kararname Uygulaması ve Sorunlar, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 50/1, ss. 335-353.
Tanilli, S. (1981). Devlet ve Demokrasi: Anayasa Hukukuna Giriş, (Birinci Bası), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
Tanör, B. (1994). İki Anayasa: 1961 ve 1982, (Üçüncü Bası), İstanbul: Beta Yayınları.
Tanör, B. (2016). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), (Yirmialtıncı Bası), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Teziç, E. (1972). Türkiye’de 1961 Anayasasına Göre Kanun Kavramı, (Birinci Bası), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
Tikveş, Ö. (1977). Anayasa’da Onbeş Yıllık Dönemde (1961-1976) Yapılan Değişiklikler ve Ekler, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 34/1-4, ss. 19-60.
Tuğluoğlu, F. (2019). 1961 Anayasa Referandumu ve DP Tabanı, Gazi Akademik Bakış Dergisi, 12/24, ss. 135-162.
Tunç, B. (2020). Türk Anayasa Tarihinde 1961 Anayasası’nın Yeri ve Önemi, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 17/67, ss. 657-692.
Turan, Ş. (1999). Türk Devrim Tarihi 4. Kitap (İkinci Bölüm): Çağdaşlık Yolunda Yeni Türkiye (14 Mayıs 1950-27 Mayıs 1960), (Birinci Bası), Ankara: Bilgi Yayınevi.
Turan, Ş. (2002). Türk Devrim Tarihi 5. Kitap: Çağdaşlık Yolunda Yeni Türkiye (27 Mayıs 1960-12 Eylül 1980), (Birinci Bası), Ankara: Bilgi Yayınevi.
Uran, P. (2015). Anayasaların Başlangıç Kısımları, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 73/1, ss. 223-248.
Yayla, A. (2012). Anayasacılık, Anayasal Demokrasi ve İdeolojiler, Liberal Düşünce Dergisi, 66, ss. 13-22.
Yıldırım, M. (2019). Sivil-Asker Uyumunun Anayasa Yapım Siyasetine Etkisi: 1971-1973 Anayasa Değişiklikleri, Liberal Düşünce Dergisi, 24/93, ss. 35-58.
Yılmaz, E. (2017). Türk Siyasî Tarihinde Askerî Müdahalelere Bir Örnek: Demokrat Partililere Siyasî Haklarının İadesi Meselesi ve 14-21 Mayıs 1969 Buhranı, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, 16/32, ss. 21-64.
Yılmaz, F. (2007). Türk Anayasa Tarihi (1808-2007), (Birinci Bası), Ankara: Berikan Yayınları.
Zürcher, E. J. (1995). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, (Çev. Yasemin Saner Gönen), (Birinci Bası), İstanbul: İletişim Yayınları.