Cevâz-ı Şer'î Damâna Münâfidir” Kâidesi Kapsamında Hukuka Uygunluk Sebepleri Hakkında Bir İnceleme

Birbirine benzeyen meselelerin aynı yahut benzer genel önermelere göre çözümlenmesi hukuki anlayışta ve uygulamada istikrar açısından oldukça önemlidir. Bu açıdan külli (temel) kâideler hukuk mantığının gelişmesine katkı verirler. İslâm hukuk tarihi itibariyle bu mantığın ürünü olan uygulama ve hukuki eserlere erken dönemlerden itibaren rastlanır. Bu kâidelerin önemli bir kısmı Kur’an-ı Kerim ve Hadis-i Şeriflerden ya doğrudan alınmış veya bazı nasların ortak anlamı olarak ortaya çıkmışlardır. Ancak bu temel önermelerin bir kanunlaştırmaya konu oluşu ilk defa ve kapsamlı olarak Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye vasıtasıyla olmuştur. Osmanlının en önemli milli kanun kodu kabul edilebilecek olan Mecelle’de ilk yüz maddesi çerçevesinde bunlar düzenlenmiştir. Bunlar arasında 91’inci maddede tazminat hukukunun önemli bileşenlerinden olan; “Cevâz-ı şer'î ḍamâna münafidir” kâidesi yer alır. Mecelle, zararın giderilmesinin arz ettiği öneme ve haksız fiilin sonuçlarına farklı maddelerinde vurgu yaptıktan sonra hukuka uygunluk sebepleri arasında yer alan, hukukun cevaz vermesi ile zararın giderilmesi ilişkisini bu maddede veciz bir şekilde düzenlemiştir. Külli kâideler mahkemelerde doğrudan uygulanmak yerine hâkimlere, uygulayıcılara ve hukuk insanlarına yol gösterici, kanaat oluşturucu etkiye sahiptirler.

Anahtar Kelimeler:

İslâm Hukuku, Külli Kâide, Tazmin, Yasak, Cevaz.

A Review on the Reasons for Legal Compliance Under the “Legality Prevents Compensation” Rule

The resolution of similar cases according to the same or similar general rules is very important in terms of stability in legal understanding and practice. In this respect, universal rules (basic rules) contribute to the development of legal logic. As of the history of Islamic law, practices and legal works that are the product of this logic have been encountered since the early periods. An important part of these rules are either taken directly from the Ḳur'ān and Ḥadīt̲h̲ or they have emerged as the common meaning of the texts. However, these basic rules were subject to a legalization for the first time and comprehensively through Med̲j̲elle-yi Aḥkām-i̊ ʿAdliyye. These were arranged within the framework of the first hundred articles of the Med̲j̲elle, which can be accepted as the most important national code of the Ottomans. Among these, one of the important components of the compensation law in Article 91;"legal permissibility (cevāz-ı şerʿî) does not create liability." is included. After emphasizing the importance of remedying the damage and the consequences of the tortious act in different articles, it concisely regulates the relationship between the legal permissibility and the compensate of the damage, which is among the reasons for legality. Instead of being directly applied in courts, universal rules have a guiding and opinion-forming effect for judges, practitioners and lawyers.

Keywords:

Islamic Law, Universal Rules, Compensation, Illicit, Permissible,

PDF

___

Abdürrahman b. Salih Abdüllatif. el-Kâide ve’ḍ- ḍavâbıt el-fıkhiyye el-mütezammine li’t-teysîr. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1423/2003.
Ahmed b. el-Hanbel. Müsned. thk. el-Arnavut, Şuayb - Mürşid, Âdil. Beyrut: Müessestü’r-Risâle, 1421/2001.
Ahmed Ziya Efendi. İslâm Hukukunun Genel İlkeleri (Kavâid-i Külliye Şerhi). trc. Ali Osman Koçkuzu. Konya: Esra Yayınları, 1996.
Aktan, Hamza. “Damân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/450-453. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Ali el-Hafîf. eḍ-Ḍamân fi’l- fıḳhi’l-İslâmî. b.y.: 1971.
Ali Haydar Efendi. Düreru’l-hükkam şerhu Mecelleti’l-ahkâm. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
Amuş, Muhammed Mahmud Ducan. Mevâni’u’ḍ-ḍamân fi’l-fıḳhi’l-İslâmî. Amman: Ürdün Üniversitesi, Doktora Tezi, 2005.
Aydın, Mehmet Âkif. “Haksız Fiil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.15/210-211. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Aydın, M. Âkif, “Gasp”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/387-392. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Aydın, M. Âkif, “Eski Hukukumuzda Bir Haksız Fiil Türü Olarak İtlaf”. Hukuk Araştırmaları Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi 5/1-3 (1990), 67-85.
Aykanat, Mehmet. Osmanlı Hukukunda Dilekçe Hakkı. Ankara: Adalet Yayınevi, 2020.
Bağdâdî, Gıyâsüddîn Gānim b. Muhammed. Mecma’u’d-ḍ amânât ̣ . thk. Serac, Muhammed Ahmed - Muhammed, Ali Cum’a. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1999/1420.
Baktır, Mustafa, “Kaide”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/205-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Bardakoğlu, Ali. “Câiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/27-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Bardakoğlu, Ali, “İkrah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/30-37. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Belgesay, M. Reşit, Mecellenin Külli Kâideleri ve Yeni Hukukun Ana Prensipleri. İstanbul: İsmail Akgün, 1947.
Berki, A. Himmet. Açıklamalı Mecelle (Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye). 2. Baskı, İstanbul: Hikmet Yayınları, 1979.
Berki, Ali Himmet. Hukuk Tarihinden İslam Hukuku. Ankara: Diyanet İşleri Reisliği Yayınları, 1955.
Bigiyef, Musa Carullah. Kavâid-i Fıkhiyye İslam Hukukunun Genel İlkeleri. haz. Koca, Ferhat vd.. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1967.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. Mısır: Matbaa el-Âmire, 1315.
Ca’berî, İsa Hayri. Kâide el-cevâzü’ş-şer’î yünâfi’ḍ-ḍamân. Halil: 2020.
Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed Seyyid eş-Şerîf. Ta’rifat. Beyrut: Dârü’l-Fazîle, 1403/1983.
Çalış, Halit. “Zaruret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/141-144. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
“Ḍamân.” Mevsû’atü’l-fıkhiyye. 28/219-310. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1413/1993.
Dönmez, İbrahim Kâfi. “Mubah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/341-345. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Dönmez, İ. Kâfi. “Meşru Müdafaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/383-387. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
Düreynî, Fethi. Buhûsun mukârene fi’l-fıkhı’l-İslâmi ve uṣûlihi. 2. Baskı, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1429/2008.
Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, t.y.
Ekşi, Ahmet. “İslam Hukukunda Mağdurun Rızasının Hukuka Aykırılığa Etkisi ve Sorumluluk Bakımından Sonuçları”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 17 (2011), 347-366.
Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri. 6. Baskı, İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
Fetâva’l-Hindiye. (Heyet). 2. Baskı, Beyrut: Darü’l-Fikr: 1310.
Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed. Misbahu’l-münir fi ġaribi’ş-Şerhi’l-Kebîr. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, t.y.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfa. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
Gazzâlî. el-Vecîz fi fıḳhi’l-İmami’ş-Şafiî. Beyrut: Dârü’l-Erkâm, 1418/1997.
Gür, A. Refik. Hukuk Tarihi ve Tefekkürü Bakımından Mecelle. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1993.
Hamevî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. Ġamzu uyûni’l-besâir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
Hattâb, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Mevâhibü’l-celil li-şerḥi muḫtaṣarı Ḫalîl. 3. Baskı, Darü’l-Fikr: 1412/1992.
İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvaṭṭa’ mine’l-me’ânî ve’l-esânîd. Mağrib: 1387.
İbn Abdilber, en-Nemerî. Kitâbü’l-kâfî fî fıḳhi ehli’l-Medîne el-Mâlikî. thk. Muhammed el-Morîtânî. Riyad: 1398/1978-1400/1980.
İbn ‘Âbidin, Muhammed Emin b. Ömer. Reddü’l-muḥtâr ‘ale’d-Dürri’l-muḫtâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1412/1992.
İbn Cüzey, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ahmed. el-Kavânînü’l-Fıkhiyye. b.y.: t.y.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fetḥu’l bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1379.
İbn Kudâme, Ebu Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed. el-Muġnî. Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1388/1968.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed. es-Sünen. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. Kahire: Dârü’l-İhyâ’il-Kütüb’il-Arabiyye, 1373/1953.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânu’l-’Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed. el-Baḥrü’r-râ’iḳ şerhu Kenzi’d-deḳā’iḳ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
Kandemir, M. Yaşar. “Cevâmiu’l-Kelim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/440. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân. eẕ-Ẕaḫîre. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
Kâsânî, Alauddin Ebu Bekr. Bedâ’i’u’ṣ-ṣanâ’i’ fî tertîbi’ş-şerâ’i’. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
Kaya, Ali. “İslam Hukukuna Göre Hekimin Tıbbi Müdahaleden Doğan Hukuki ve Cezai Sorumluluğu”. İslami Araştırmalar Dergisi 17/4 (2004), 295-306.
Koç, Ekrem. “İslâm Hukuk Usûlünde Cevaz Kavramı”. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4/1 (2018), 177-203.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi’ li-aḥkâmi’l-Ḳur’ân, Kahire: Dârü’l- Kütübü’l-Mısrıyye, 1384/1964.
Kuyucaklızâde Mehmet Atıf Bey, Mecelle-i Ahkam-ı Adliye Külli Kaideler Şerhi. ed. Mahmut Samar. haz. Bilgiç, Veysel K. vd.. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2020.
Mâlik b. Enes. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. Kahire: 1951.
Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân. el-İnṣâf. 2. Baskı, Beyrut: t.y.
Mergınânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. Karaçi: İdaretü’l-Kur’an ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1417.
Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd. el-İḫtiyâr li-ta’lîli’l-Muḫtâr. Kahire: Matbaatü’l-Halebî, 1356/1937.
Muhammed Sıdkî b. Ahmed b Muhammed. el-Vecîz fi izâhi ḳavâidi’l-fıkhiyyeti’l-külliyye. 4. Baskı, Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1416/1996.
Musa, Ahmed Hafız. eḍ-Ḍamân fî ‘uḳûdi’l-emanât fi’l- fıḳhi’l-İslâmî ve tatbikatihi’l-muasıra. Amman: Ürdün Üniversitesi, Doktora Tezi, 2005.
Müslim, Ebû’l-Huseyin b. Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîh. thk. M. Fuad Abdulbaki. Beyrut: Darü İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1375/1975.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünenü’n-Nesâî (Celaleddin es-Suyûtî Şerhli ve İmam es-Sindî Haşiyeli). Kahire: Matbaaatü’l-Mısriyye, 1348/1930.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn ve ‘umdetü’l-müttaḳīn. 3. Baskı, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1991.
Ömer Hilmi Efendi. Mir’âtü’l-Mecelle. Medrese-i Hukuk 5. Kısım. İstanbul: Matbaa-i Mekteb-i Sanayi-i Şâhâne, 1298/1885.
Öztürk, Osman. Mecelle’nin Küllî Kâideleri İlk 100 Madde. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2019.
Râfiî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Muhammed el-Kazvînî. Fetḥu’l-’azîz fî şerḥi’l-Vecîz. Darü’l-Fikr: t.y.
Schacht. “Ibāḥa”. EI2 (Schacht, J., “Ibāḥa”, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E.
Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Consulted online on 12 January 2021 http://ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2097/10.1163/1573-3912_islam_SIM_3015 (e.t. 15.11.2021, saat: 00:19), First published online: 2012).
Selim b. Rüstem Baz. Kitabü’l-Mecelle Şerhi. Beyrut: Matbaatü’l-Edebiyye, 1923.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed. el-Mebsûṭ. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1414/1993.
Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. el-Eşbâh ve’n-neẓâ’ir. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-Arabî, 1411/1990.
Sübki, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb. el-Eşbâh ve’n-neẓâ’ir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1991.
Şağalan, Abdurrahman b. Abdillah. “Müs̱tesneyât minel ḳavâidi’l-fıkhiyye”. Mecelletü Câmiâti Ümmi’l-Kurâ li Ulumi’ş-Şeri’ati ve’l-Luğati’l-Arabiyyeti ve Âdâbihâ 17/34 (1426/2005), 11-110.
Şelebî, Muhammed Mustafa. el-Medḫal fi’l- fıḳhi’l-İslâmî. 10. Baskı, Beyrut: Dârü’l-Câmia, 1405/1985.
Şevkanî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. Neylü’l-evṭâr. Mısır: Dârü’l-Hadis, 1413/1993.
Şeyh Bedreddin. Yargılama Usulüne Dair Câmiu’l-Fusûleyn. ed. Hacı Yunus Apaydın. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012.
Şirbinî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muġni’l-muḥtâc. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1418/1997.
Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ. Sünenü’t-Tirmizî el-Camiu’Sahih. thk. Abdurrahman Muhammed Osman. Kahire: Matbaa-i Medenî, 1964.
Ünal, Mustafa. İslâm Hukukunda Haksız Fiil Sorumluluğu. Ankara: Adalet Yayınevi, 2019.
Ünal, Mustafa. “Dede Cöngi’nin Siyâsetü’ş-Şer’iyyesi’nin Ceza Hukuku Değeri”. İstanbul Hukuk Mecmuası 78/3 (2020), 1593-1634.
Yaman, Ahmet. “Bir Kavram Olarak Fıkıh Kâideleri ya da İslam Hukukunun Genel İlkeleri”. Marife 1/1 (2001), 49-75.
Yıldız, Kemal. İslam Sorumluluk Hukuku Akit Dışı Sorumluluk. 2. Baskı, İstanbul: İFAV Yayınları, 2013.
Yurtseven, Yılmaz. “İslam-Osmanlı Ceza Hukukunda Hukuka Uygunluk Sebebi Olarak Meşrû Müdâfaa”. II. Türk Hukuku Tarihi Kongresi Bildirileri. 1/745-765. ed. Fethi Gedikli. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2016.
Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed. el-Mens̱ûr fi’l-kavâidi’l-fıkhiyye. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 1405/1985.
Zerka, Ahmed b. Muhammed. Şerhu’l-ḳavâidi’l-fıkhiyye. 2. Baskı, Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1409 / 1989.
Zerka, Mustafa b. Ahmed b. Muhammed. el-Medḫalü’l-fıḳhi’l-’âmm. 2. Baskı, Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1425/2004.
Zorlu, Süleyman Emre. Osmanlı Tıp Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi, 2017.
Zuhaylî, Vehbe. Naẓariyyetü’ḍ-ḍamân. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1998.