Niyâzî-i Mısrî Dîvânında İnsan Tasavvuru

17. yüzyıl Türk edebiyatının önde gelen mutasavvıf şairlerinden olan Niyâzî-i Mısrî, Halvetiyye tarikatının Mısriyye kolunun kurucusudur. Yaşadığı dönemden günümüze değin tasavvuf ehlinin öncülerinden olmuş, Dîvân’ı başta olmak üzere kaleme almış olduğu tüm eserleriyle Türk İslam Edebiyatı alanına büyük katkı sağlamıştır. Tasavvuf Edebiyatı çizgisinden ayrılmayan şair, başta Dîvân-ı İlâhiyât olmak üzere eserlerinin neredeyse tümünde tasavvuf düşüncelerine yer vermiştir. Çalışmamızın amacı, Niyâzî- Mısrî’nin şiirlerinde mündemiç olan insan tasavvurunu ortaya koymaktır. Tasavvufta insan, ahsen-i takvîm olması ve yeryüzü halifesi sırrına mazhar olarak Yüce Allah’ın tecellîlerini taşıması hasebiyle mükemmel bir varlıktır. İnsana atfedilen bu özellik geçmişte ve günümüzde tetkik konusu olmakla birlikte, birçok esere de konu olmuştur. O, âlemin tüm hakîkatlerini kendinde toplamıştır ve bu nedenle “küçük âlem” olarak anılmıştır. Niyâzî-i Mısrî, İbnü’l-Arabî’nin tasavvuf görüşlerinden ziyadesiyle etkilenmiş, başta insan ve vahdet-i vücûd görüşleri olmak üzere birçok görüşünü onun görüşleri üzerine temellendirmiştir. Mamafih vahdet-i vücûd düşüncesinin en önemli figürü olan insanın âlemdeki yeri ve önemi üzerinde sıklıkla durmuş, tasavvufta insan ile birlikte tecellî, vahdet-kesret, seyr u sülûk, insân-ı kâmil, varlık mertebeleri, irfan, nefs, hayret gibi kavramlar da eserlerinin ana temalarından olmuştur. Onun benimsediği bu vahdet-i vücûd düşüncesine göre Allah’ın vücûdundan gayrı bir vücûd yoktur. Yüce Allah dışındaki tüm varlıkların varlığı mecazidir. O nedenle bu görüşü benimseyen her sûfi, manevi bir yolculuk olan seyr u sülûk ile kendi benliklerinden sıyrılarak tek vücûd sahibinin Allah olduğu hakîkatine erişmelidir. Bu yolculuk sayesinde Niyâzî-i Mısrî, insanın kendi nefsinde gizli olan ledün bilgisine de ulaşabileceğini savunur. Kâinatta vuku bulan bütün olaylar, Yüce Allah’ın ism-i şeriflerinin tezahürü neticesinde gerçekleşmiştir. Niyâzî-i Mısrî, Allah’ın isim ve sıfatlarının insanda tecellî etmesini ayna metaforu kullanarak açıklamıştır. Allah, isimlerini kainattaki varlıklar içerisinden insanda aksettirmiştir. Bundan ötürü tasavvufta insan, Yüce Allah’ın cemal sıfatını taşıyabilen yegâne varlık konumundadır. Bir tarikat piri olan şair, tasavvufun gerekli kıldığı halleri hayat düsturu edinmiş, ona göre yaşamış ve bu yaşantı neticesinde dünyanın ruhun zindanı olduğu kanısına varmıştır. Hakîki mutluluğa ise nefsini fena ederek maddi âlemden uzaklaşmak sûretiyle kavuşabileceğini savunmuştur. Ve bunun için nefsin mertebelerinin, manevi yolculuğa çıkılarak geçilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Niyâzî-i Mısri, insanı akıllı ve kâmil dereceye ulaşabilme kuvvetine sahip olmasından dolayı yaratılmış varlıklardan daha üstün kabul etmiştir. O, Yüce Allah’ın kendisine atfettiği değer neticesinde varlığın ve varlığının hakîkatini idrak edebilen insanı, bu dünyadaki amacını gerçekleştirmiş olarak nitelendirmiştir. Niyâzî-i Mısrî’nin insan telakkisini idrak edebilme açısından hazırlanan ve eserlerinin ana temasını oluşturan vahdet-i vücûda ve binâenaleyh sıklıkla yer verdiği insan ve âdem kavramına yaklaşımı çözümlenmeye çalışılmış olan bu çalışma, aynı zamanda âlem-insan ilişkisi ve insân-ı kâmili anlama hususunda alana katkı sunmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler:

İslâmî Türk Edebiyatı, Tasavvuf, Niyâzî-i Mısrî, İnsan, Tecelli, Vahdet-i Vücûd

Human Conception in the Dīvān of Niyāzī Misrī

Niyāzī Miṣrī, one of the leading Ṣūfī poets of 17th-century Turkish literature, is the founder of the Miṣriyya branch of the Khalwatiyya order. He has been one of the leaders of Ṣūfism from the time he lived until today, and he has made a great contribution to the field of Turkish Islamic Literature with his works, especially his Dīvān. The poet, who did not leave the line of Ṣūfī Literature, included Ṣūfī thoughts in almost all of his works, especially Dīvān. The aim of our study is to reveal the concept of human being in Niyāzī Miṣrī’'s poems. In Sûfism, man is a perfect being because he is the most beautiful of all created beings and carries the manifestations of Almighty Allah as the secret of the earth’s caliph. This feature, which is attributed to man, has been the subject of study in the past and present and has also been the subject of many works. He has gathered all the truths of the realm in himself and has therefore been called the “Little realm”. Niyāzī Miṣrī, was highly influenced by Ibn al-Arabī’s mystic views, and he based many of his views, especially human and unity of existence, on Ibn al-Arabī’s views. However, he frequently focused on the place and importance of the human being, who is the most important representative of the idea of the unity of existence in the world, and concepts such as manifestation, unity in multiplicity, spectacle, perfect human being, levels of existence, wisdom, soul and wonder together with a human in Ṣūfism have been among the main themes of his works. According to this idea of the unity of existence, there is no existence other than the existence of Allah. The existence of all beings other than Almighty Allah is metaphorical. For this reason, every Ṣūfī who follows this view should reach the truth that Allah is the sole owner of the body by getting rid of theirselves through a spiritual journey. Thanks to this journey, Niyāzī Miṣrī argues that one can reach the knowledge of the ladun which means the knowledge that Allah inspires to His beloved servants hidden in his soul. All events occurring in the universe have been realised as a result of the manifestation of the names of Allah Almighty. Niyāzī Miṣrī explained the manifestation of the names and attributes of Allah in man by using the metaphor of a mirror. Allah has reflected His names in mankind among the creatures in the universe. Therefore, in Ṣūfism, humankind is the only being who can carry the attribute of Allah’s beauty. The poet, a cult leader, adopted the life motto required by mysticism, lived according to it, and concluded that the world is the prison of the soul as a result of this experience. He argues that he can achieve true happiness by getting away from the material world by hurting his soul. And for this, he stated that he had to pass through the levels of the soul by going on a spiritual journey. Niyāzī Misrī considered the human being superior to the created beings due to the fact that he had the power to reach the intelligent and perfection. He described a person who can realize the truth of existence and existence as a result of the value attributed to him by Almighty Allah, as having achieved his purpose in this world. This study, which has been prepared in order to comprehend Niyāzī Miṣrī's conception of human being and to analyze his approach to unity of existence, which constitutes the main theme of his works, and therefore his approach to the concept of man and adam, which he frequently includes, also contributes to the field in terms of understanding the universe-human relationship and the perfect human being.

Keywords:

Islamic Turkish Literature, Ṣūfism, Niyāzī Miṣrī, Human, Manifestation, Unity of Existence,

PDF

___

Aclunî, İsmail b. Muhammed el-Cerahî. el-Keşfü’l hafâi ve muzîlü’l-elbasî. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1988.
Ahmed b. Hanbel. el-Musned. thk: Şuayb el-Arnaut vd. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 2001.
Altuntaş, İsmail Hakkı. Niyâzî‐i Mısrî Dîvân‐ı İlâhiyyat ve Açıklaması. İstanbul: Gözde Matbaacılık, 2009.
Arabî, Muhyiddin İbn. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. çev. Ahmet Avni Konuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
Arabî, Muhyiddin İbn. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera, 2011.
Arabî, Muhyiddin İbn. Risale-i Lübbü'l-Lüb ve Sırrü's-Sır. çev. Necdet Ardıç. İstanbul: Ehil Yayınları, 2017.
Arabî, Seyyid Muhammed Nûr. Mısrî Niyâzî Dîvanı Şerhi. haz. Mahmut Sadettin Bilginer - Mustafa Varlı. İstanbul: Esmâ Yayınları, 2016.
Arabî, Seyyid Muhammed Nûr. Niyâzî-i Mısrî Divânı Şerhi. haz. Mustafa Tatçı - İbrahim Özay. İstanbul: H Yayınları, 5. Basım, 2021.
Aşkar, Mustafa. Niyâzî-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: TC. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
Ay, Mahmut. “Niyâzî-i Mısrî’nin Kur’an ve Tefsir Anlayışı”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları 2 (2013), 183-228.
Aydın, Mehmet S. “İnsân-ı Kâmil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/330-331. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2010.
Bursevî, İsmail Hakkı. Tefsîru Rûhi’l-Beyân. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 5. Basım, 2009.
Ceyhan, Semih. “Zühd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/530-533. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Ceylî, Abdulkerim. İnsân-ı Kâmil. çev. Abdulkadir Akçiçek. İstanbul: Kurtuba Kitap, 3. Basım, 2016.
Coşanay, Büşra. “Tasavvuf Düşüncesinde Seyr u Sülûk Üzerine Bi̇r İnceleme”. Anasay 2 (Kasım 2017), 199-216.
Çağbayır, Yaşar. Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017.
Çağrıcı, Mustafa. “Hüzün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/73-76. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Çelik, Ekrem. Niyâzî-i Mısrî’de İnsanın Asâleti. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
Demirci, Mehmet. “Hakîkat-i Muhammediyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/179-180. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Demirel, H. Gamze. “Fuzuli’nin Bazı Beyitlerinden Hareketle Bir Dönüşüm Yolculuğu Olarak (Ölmeden Önce) Ölme(k)/ Olma(k)”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 29 (2022), 28-35. https://doi.org/10.54600/igdirsosbilder.1020950
Demirli, Ekrem. “Sûret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/540-541. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî, İbn-i Mâce. Sünen-i İbn Mâce. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, ts.
Emre, M. Efdal. Niyâzî-î Mısrî Dîvânı ve Şerhi. İstanbul: Âlem Yayıncılık, 5. Basım, 2017.
Erdoğan, Kenan. Niyazî-i Mısri Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları, 3. Basım, 2019.
Güzel, Abdurrahman. “Niyâzî-i Mısrî’nin Gözden Kaçan Bir Eseri (Risâle-i Devriye)”. Türk Kültürü Araştırmaları 17-19/1-2 (1983 1979), 121-139.
Hakîm, Suad. İbnü’l-Arabî Sözlüğü. İstanbul: Alfa Yayımcılık, 2017.
Halvetî, Cemâl. Cemâl-i Halvetî’nin Tasavvufî Mesnevileri. haz. Leyla Alptekin Sarıoğlu. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2021.
H. Bekir, Karlıağa. “Anâsır-ı Erbaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/149-151. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
İbn Fûrek. el-İbâne an turuki’l-kâsidîn ve’l-keşf an menâhici’s-sâli̇kîn ve’t-teveffur ilâ ibâdeti rabbi̇’l-âlemîn. çev. Ahmet Yıldırım - Abdulgaffar Aslan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
Kocaman, Kasım. “Tasavvufta İnsanın Eğitim Sürecinde Aşılması Gereken Engel: Dünya”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 1/4 (Haziran 2016), 561-588. https://doi.org/10.20486/imad.77174
Türk Dil Kurumu Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. Erişim 9 Haziran 2023. https://sozluk.gov.tr/
Türk Dil Kurumu Tarama Sözlüğü. Erişim 17 Ocak 2022. https://sozluk.gov.tr/
Kuşeyrî. Tasavvufun İlkeleri. çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Tercüman, 1978. Kutluer, İlhan. “İnsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/320-323. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Mevlânâ Celâleeddîn-i Rûmî. Mesnevî-i Ma‘nevî. çev. Derya Örs - Hicâbi Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
Mısrî, Niyâzî. İrfan Sofraları. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Emel Matbaası, 1971.
Mısrî, Niyâzî. Vahdetnâme. haz. Arzu Meral. İstanbul: Revak Kitabevi, 2013.
Muhammed Abdurraûf el-Münavî, Feyzu’l kadîr şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
Şentürk, Yılmaz. Beş Şair Bağlamında 17. Yüzyıl Türk Tasavvuf Şiiri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
Taştekin, Hülya. Niyâzî-i Mısrî Divânı’nda Hakîkat Bilgisini İdrâk Edebilme. İstanbul: Üsküdar Üniversitesi, Tasavvuf Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Tatçı, Mustafa. “Bu Yolda Acâib Çok: Yûnus Emre’nin Bir Şiirinin Yorumu”. Turkish Studies 2/4 (2007), 740-748. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.203
Tatçı, Mustafa. “Yûnus Emre’den Yolcuya Öğütler (Risâletü’n-Nushiyye)”. Türk Ekini Dil ve Kültür Dergisi 4 (Aralık 2019), 6-25.
Tenik, Ali - Göktaş, Vahit. “Tasavvuf Bilgisi: Allah’ı Allah’la Bilmek İlmine Giriş”. Kelâm Araştırmalarını Dergisi 14/1 (2016), 177-202.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmiʿu’s-sahîh. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmiyye, ts.
Toprak, Burhan. Yûnus Emre Dîvânı. İstanbul: Odunpazarı Belediyesi Yayınları, 3. Basım, 2006.
İzutsu, Toshihiko. İbn Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar Kavramlar. çev. Ahmed Yüksek Özemre. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1998.
Türk Dil Kurumu Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. Erişim 9 Haziran 2023. https://sozluk.gov.tr/
Türk Dil Kurumu Tarama Sözlüğü. Erişim 17 Ocak 2022. https://sozluk.gov.tr/
Uludağ, Süleyman. “Bâtın İlmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/188-189. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Uludağ, Süleyman. “Nefis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/526-529. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Uludağ, Süleyman. “Sülûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/127-128. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Uzun, Mustafa İsmet. “Rûhu’-l-kudüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/217-218. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Ülgen, Muhammed. Niyâzî-i Mısrî Dîvânı’nda Tasavvufî Istılâhlar. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
Kur’an-ı Kerim Meâli. haz. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.