Ebû Ca‘fer er-Ruâsî ve Nahiv İlmindeki Yeri

İslâmiyet’in doğuşundan sonra fetihlerin çoğalması ve başka milletlerin de Müslüman olmasına bağlı olarak Araplar ile diğer toplumlar arasındaki iletişim daha da güçlenmiştir. Bu durum, bir dezavantajı da beraberinde getirmiş ve Arap dilinde birtakım bozulmaların meydana gelmesine neden olmuştur. Arap dili literatüründe lahn kavramıyla ifade edilen durum, Hz. Peygamber döneminden itibaren başlamış ve sonraki dönemlerde de artarak devam etmiştir. İlk olarak i‘rabda görülmeye başlayan söz konusu dilsel hatalar, önceleri sözlü olarak düzeltilmeye çalışılmıştır. Fakat daha sonra fasih Arapça’nın orijinalliğinin korunmasına yönelik sistemli bir çalışmanın başlatılma ve nahiv kurallarının tespit edilme ihtiyacı doğmuştur. Gramer kurallarının tespitine yönelik ilk kapsamlı çalışmalar I. yüyılın ikinci yarısında Basra’da, yaklaşık bir asır sonra da Kûfe’de başlamıştır. Basra’da yetişen dilcilerden ders alan Kûfeli âlimler, Kûfe’ye döndüklerinde dil bilgisi alanında eserler vermiş ve burada büyük âlimlerin yetişmesine vesile olmuşlardır. Basra’daki çalışmaların Kûfe’de de başlamasına öncülük eden âlimlerden birisi de Ebû Ca‘fer er-Ruâsî (ö. 170-193/787-809 ?)’dir. Bu araştırmamızda, Ebû Câ‘fer er-Ruâsî’nin hayatı, ilmî kişiliği, nahiv ilmindeki yeri konu edinmiş ve onun görüşlerine yer verilmiştir. Tabâkât kitaplarında kendisinden “Kûfe ehlinin üstadı, Kisâî (ö.189/805) ve Ferrâ (ö. 207/822)’nın hocası” olarak bahsedilen er-Ruâsî, Kûfe’de Kitâbü’l-faysal adında ilk nahiv kitabını yazan kişi olarak bilinmektedir. Ebû Ca‘fer er-Ruâsî’nin, bu eseri ile hem Kûfe’de gramer ilmi ile ilgili çalışmaların temelini attığı hem de yeni bir ekolün kurulmasına zemin hazırladığı anlaşılmaktadır. Modern dilbilimcilerin çoğu er-Ruâsî’nin Kûfe dil ekolünün kurucusu olduğu konusunda hem fikirdirler. Fakat Mehdî el-Mahzûmî ve Şevkî Dayf gibi bazı dilciler onun, sözü edilen ekolün ilk kurucusu olmadığını iddia etmektedirler. Bunlar iddialarını, nahiv kaynaklarında er-Ruâsî’ye ait pek fazla görüşün bulunmamasına ve bazı âlimler tarafından onun ilmî seviyesine ilişkin yapılan olumsuz eleştirilere dayandırmaktadırlar. Dolayısıyla Arap dili gramerinin iki önemli mektebinden biri olan Kûfiyyûn’nun ilk olarak kim tarafından kurulduğu konusunun çağdaş dilciler arasında ihtilaflı olduğu görülmektedir. Çalışmamız, hakkında müstakil bir araştırmaya rastlayamadığımız er-Ruâsî gibi önemli bir şahsiyeti konu edinmesi, onun görüşlerinin Kûfe dil ekolünün nahiv anlayışının temelini yansıttığını ortaya koyması, söz konusu ekolün kiminle başladığı meselesine temas edip mevzuya ışık tutmayı amaçlaması ve Arap gramerinde öne çıkmış bir ismin; er-Ruâsî’nin daha geniş akademik çalışmalarda ele alınması için bir fikir vermesi bakımından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Arap Dili, Nahiv, Kûfe Ekolü, Ebû Ca'fer er-Ruâsî, Kitâbü'l-Faysal

Abu Ja'far al-Ruâsî and His Place in Arabic Language Grammar

Following the establishment of Islam, the interaction between the Arabs and other societies became stronger due to the increasing number of conquests and numerous conversion of other nations to Islam. As a result of the strengthen interaction, some disadvantageous distortions in the Arabic language was recorded. The situation, which is expressed by the concept of language mistakes in the literature, started from the Prophet's era and continued to increase in the subsequent generation. Verbal corrections were initially put forward to set aright these linguistic errors which first appeared in i'rab. However, later on, the need arose for a systematic study to be initiated to preserve the originality of Moroccan Arabic and to determine the rules of grammar. The first comprehensive studies for the determination of grammatical rules started in Basra in the second half of the first century and about a century later in Kufa. Scholars of Kufa, who took lessons from the linguists trained in Basra, produced works in the field of grammar when they returned to Kufa and were instrumental in the training of great scholars there. One of the scholars from Basra who pioneered the beginning of the studies of Arabic grammar in Kufa was Abū Ja'far al-Ruāsī (d. 170-193/787-809?). He is mentioned as "the master of the people of Kufa, the teacher of Kisāʾī (d.189/805) and al-Farāʾ (d. 207/822)" in the books of Tabāqāt, and he is known as the author of the first book of grammar in Kufa called Kitāb al-faysal. With this work, Abu Ja'far al-Ruāsī both laid the foundation of grammatical studies in Kufa and paved the way for the establishment of a new school of thought. Therefore, al-Ruāsī established the school of Kufa with the knowledge and experience he gained from Basra and presented a new perspective on language studies. Modern linguists also agree that al-Ruʿāsī is the founder of the Kūfah linguistic school. However, some linguists such as Mahdī al-Mahzūmī and Shawqī Dayf claim the opposite. They base their claims on the fact that there are not many opinions about al-Ruāsī in the grammatical sources and the negative criticisms made by some scholars about his scholarly level. In this study, the life, scholarly personality, and place in the science of grammar of Abū Ja'far al-Ruāsī, one of the founders of the Kūfiyyūn school, which is one of the two important schools of Arabic grammar, are discussed and his views are included. The study is important in terms of shedding light on who the language school of Kufa really started with and giving an idea for the consideration of al-Ruāsī, about whom no independent research has been found, in wider academic studies.

Keywords:

Arabic Language, Nahiv, Kufa School, Abu Ja, Kitâbü,

PDF

___

Altıkulaç,Tayyar. “Ebû Amr b. Alâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/94-96. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Altıkulaç,Tayyar. “Kisâî, Ali b. Hamza”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/69-70. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Brockelmann, Carl. Târihü’l-Edebi’l-‘Arabî. çev. Abdulhalim en-Naccâr. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
Dayf, Ahmed Şevkî Abdusselam. el-Medârisü’n-nahviyye, Kahire: Daru’l-Me‘ârif, t.s.
Ebü’t-Tayyîb el-Luğavî. Abdulvâhid b. Ali, Merâtibü’n-nahviyyîn. Beyrut: el-Mektebtu’l-‘Asriyye, 2009.
Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yusuf. Tezkiretü’n-nuhât. Beyrut: Mü’essesetü’r-Risâle, 1986.
Ergüven, Şahabettin. “Arap Dilinde Lahn’in Ortaya Çıkışı ve İlk Görüntüleri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2007), 156.
Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahman el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-‘ayn, 8 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, t.s.
Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah, el-Müstedrak ‘alâ’s-Sahihayn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1411/1990.
Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed, Tehzîbü’l-luğa, 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 2001.
Fîruzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Yakub. el-Bülğa fî terâcimi eimmeti’n-nahvi ve’l-luğa. b.y.: Dâru Sa‘deddîn, 2000.
İbn ‘Akîl, Behâüddîn Abdullah b. Abdirrahman. el-Müsâ‘id ‘alâ teshîli’l-fevâid 2 Cilt. Dımeşk: Dârü’l-Fikr, h. 1400-1405.
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevsılî. Sırru sınâ‘ti’l-‘irâb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekir Muhammed b. Kasım. el-Müzekker ve’l-müennes. 1 Cilt. Mısır: el-Meclisü’l-‘Alâ li’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1981.
İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekir Muhammed b. Kasım. ez-Zâhir fî me‘âni kelimâti’n-nâs, 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1992.
İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Târîhu İbn Haldûn (el-Mukaddime). thk. Âdil b. Sa‘d. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2010.
İbn Hâleveyh, Ebû Abdillah el-Huseyn b. Ahmed. Leyse fî kelâmi’l-‘Arab, Mekke: y.y., 2. Basım, 1979.
İbn Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kub. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed, Lisânü’l-‘Arab, 6 cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, h. 1414.
İbnü’l-Kıftî, Cemâleddin Ebü’l-Hasen Ali b. Yusuf. İnbâhü’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nühât. 4 Cilt. Kâhire: Darü’l-Fikri’l-‘Arabî, 1982.
Hadîsî, Hatice. el-Medârisü’n-nahviyye. Ürdün: Dâru’l-Emel, 2001.
Kemâleddîn Enbarî. Ebü’l-Berekât Kemâlüddin Abdurrahman b. Muhammed. Nüzhetü’l-elibbâ fî tabakâti’l-üdebâ. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1985.
Kılıç, Hulusi. “Kûfiyyûn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/345-346. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Kılıç, Hulusi. “Basriyyûn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/117-118. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Mahzûmî, Mehdî. Medresetü’l-Kûfe ve menhecuhâ fî dirâseti’l-luğa ve’n-nahvi. Mısır: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1958.
Mükram, Abdul‘âl Sâlim, el-Halkatü’l-mefkûde fî tarîhi’n-nahvi’l-‘Arabî. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1993.
Özbalıkçı, Mehmet Raşit. “Sîbeyhi”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 37/130-134. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Büğyetü’l-vü‘ât. b.y.: y.y., ts.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Müzhir fî ‘ulûmi’l-luğa ve envâ‘ihâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Hem‘ü’l-hevâmi‘ fî şerhi Cem‘i’l-cevâmi‘. 3 Cilt. Mısır: el-Mektebetu’t-Tevfîkiyye, t.s.
Tenûhî, Ebül’-Mehasin el-Mufaddal b. Muhammed el-Ma‘arrî. Tarihü’l-‘ulemai’n-nahviyyin mine’l-Basriyyin ve’l-Kûfiyyîn ve gayrihim. Kahire: Daru Hecr, 1992.
Tural, Hüseyin. “İsa b. Ömer es-Sekafî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/485. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Tüccar, Zülfikar. “Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/406-408. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Halil b. Ahmed”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 15/309-312. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
İbn ‘Akîl, Behâüddîn Abdullah b. Abdirrahman. el-Müsâ‘id ‘alâ teshîli’l-fevâid. 4 Cilt. Dımeşk: Dârü’l-Fikr, h. 1400-1405.
İbn Mâlik et-Tâî, Ebû Abdillah Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillah. Şerhu teshîl-i İbn Mâlik. 4 Cilt. b.y.: Dârü’n-Neşr, 1990.
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh er-Rûmî, Mü‘cemü’l-üdebâ. 3-5-6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. İshak. Mecâlisü’l-‘ulemâ. Kuveyt: Matba‘atu Hükûmeti’l-Kuveyt, 1984.
Zübeydî, Ebu Bekr Muhammed b. Hasan. Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-luğaviyyîn. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, ts.