Mehmet Faruk Çifçi

Kemalpaşazâde’ye Göre Müşâkele Sanatı (Problemler ve Eleştiriler)

Bu çalışma Kemalpaşazâde’nin müşâkele hakkındaki değerlendirme ve eleştirilerini konu edinmiş, bunlar üzerinden onun müşâkelenin teorisi ve uygulanması noktasındaki görüşlerine ulaşmayı hedeflemiştir. Zira edebî sanat olmasının yanında tefsir ve kelam gibi ilim dallarını da ilgilendiren müşâkeleye tüm bu alanlara hâkim bir âlim olan Kemalpaşazâde’nin bakış açışı kanaatimizce önemlidir. Arap dili belâgatında kısaca bir mânayı ona işaret eden bir lafızla değil de söz içinde geçen başka bir lafızla ifade etme şeklinde tarif edilmesi mümkün olan müşâkele sanatı yapısı ve örnekleri iti- bariyle birçok tartışmayı beraberinde getirmiştir. Şöyle ki bu sanatta aynı söz içinde ikinci kez gelen lafzın mecazlığı, bu mecazı sahih hale getiren alâka- nın ne olduğu ve bu alâkanın mahiyeti konusu hep tartışılmıştır. Bu noktada Osmanlı Şeyhülislâmı Kemalpaşazâde de müşâkele sanatına dair düşüncele- rini açık ve net olarak ifade etmemiş ancak onun kelimelerin medlüllerinin müsâhabetine istinaden bir mecaz türü olduğu görüşüne meyletmiştir. Zira Arap dili belâgatı literatüründe geçen birçok müşâkele örneğini o, müşâke- leyi telaffuz etmeden farklı şekillerde tahlil etmiştir. Haliyle onun tefsirinde de müşâkele sanatı, hakikî mânaya hiçbir şekilde gidilemeyen ve istiare gibi muhkem edebi sanatların söz konusu olmadığı yerlerde başvurulacak son bir izah yolu olarak kalmıştır. Tabiri yerindeyse Kemalpaşazâde mecâzi ve hakikî anlam arasındaki alâkanın bu denli tartışmalı olduğu bir mecaz türü- nü Kur’ân âyetlerinin tefsirine yaklaştırmama eğilimindedir. Diğer yandan onun müşâkelenin alâkası, tarifi ve bazı örnekleri üzerinden Molla el-Fenârî, Ebû Yaʿkûb es-Sekkâkî ve Seyyid Şerif el-Cürcânî’ye yönelttiği sert eleştirile- re Mısırlı âlim Seriyyüddîn ed-Derûrî aynı ton ve sertlikte ve argümanlarını sağlam temeller üzerine kurarak karşılık vermeye çalışmıştır.

The Art of Mushakala Accordıng to Kamal Pashazade (Issues and Crıtıques

This study focuses on Kamal Pashazade’s evaluations and criticisms about mushakala and aims to reach his views on the mushakala’s theory and practice through these. Because, besides being a literary art, mushakala is also related to al-kalâm and al-tafsir that Kamal Pashazade was well specialized in. So, his approach to this art is important in our opinion. The art of mushakala in Arabic language rhetoric that can be described shortly as using the same word with two different meanings in the same context contains many problems in it as its structure and examples. For example, metaphorical meaning in the second word, the relevance of this metaphor and the nature of this relevance have always been discussed. Kamal Pashazade also did not state his thoughts about the art of mushakala clearly. However, he inclined to the view that it was a kind of metaphor based on the companionship of meanings. So, he analyzed many examples of mushakala in the literature of Arabic language rhetoric in different ways without mentioning the art of mushakala. Naturally, mushakale art in his Tafsir has revealed as the last option in places where real meaning cannot be reached and strong literary arts are not applied. In this context, we can say that Kamal Pashazade has a tendency not to bring such a controversial type of metaphor closer to the Qur’anic commentary. On the other hand, Sari ad-Din al-Mısrî responded to his critiques against Mulla al-Fanari, Abu Yaʿqub al-Sakkaki and al-Sayyid al-Sharif al-Jürjani about the mushakala art in the same tone by establishing his arguments on solid foundations.

PDF

___

Abdurrahim b. Ahmed el-Abbâsî. Meâhidü’t-tensîs ʿalâ şevâhidi’t-Telhîs. thk. Muhammed Muhyid- din Abdulhamid. 4 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1367/1947.
Ahmed Feyzî el-Çorûmî. el-Fevâidü’l-Feyziyye ʿale’r-Risâleti’l-Emîniyye. Çorum: Hasan Paşa İl Halk Ktp., 2368, 1b-95b. Antâkî, Mahmud. Şerh-i Alâka. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1274/1858.
Attâr, Hasan. Hâşiyetü’l-Attâr ́alâ Cem ́i’l-cevâmi ́. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts. Arslan, Adnan. “Zemahşeri’nin Keşşaf Tefsiri Özelinde Müşakele Üslubu”. Edebali İslamiyat Der- gisi 2/3 (Mayıs 2018), 125-136.
Ateş, Avnullah Enes. “Bir Tercüme Problemi Olarak Kur′an’da Müşâkele Üslubu”, Hitit Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/31 (Haziran 2017), 109-128. https://doi.org/10.14395/ hititilahiyat.333331
Beydâvî, Kâdî Nâsıruddîn. Tefsîru’l-Beydâvî (el-müsemmâ) Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te′vîl. 2 Cilt. İstanbul: Dersaadet Kitapevi, ts.
Bulut, Ali. Belâgat-i Müyessera Meânî, Beyân, Bediʿ. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakül- tesi Vakfı Yayınları, 2015.
Cebr İbrâhîm Berrî. “Risâle fî taksîmi’l-mecâz li İbn Kemâlpaşa dirâseten ve tahkîken”. Dirâsâtü ʿulûmi’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye 38/2 (2011), 491-515.
Cessâs, Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmü’l-Kurʼân. thk. Muhammed Sâdık el-Gamhâvî. 10 Cilt. Kahi- re: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 1412/1992.
Çelik, Yüksel. es-Seyyid eş-Şerif el-Cürcâni’nin el-Misbâh fi Şerh el-Miftâh Adlı Eserinin Tahkik ve Tah- lili (Edisyon Kritik). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
Çifçi, Mehmet Faruk. Arapzâde Muhammed Nuri Efendi ve Eminiyye Risalesi. Ankara: Fecr Yay., 2017.
Durmuş, İsmail. “Müşâkele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/154-155. İstanbul: TDV. Yay., 2006.
Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. Tefsîru Ebi’s-Suʿûd (el-müsemmâ) İrşâdu ak- li’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Kurʼâni’l-kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts. Eliaçık, Muhittin. “Bazı Belâgat Kitaplarında Müşâkele Sanatının Tanım ve Tasnifi”. Sosyalbilimler Dergisi 3/2 (Temmuz 2013), 6-15.
Elmalılı, M. Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. sad. İsmail Karaçam vd.. 10 Cilt. İstanbul: Aziz Dağıtım, ts.
Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed. Fusûlu’l-bedâyi ́ fî usûli’ş-şerâyiʿ. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâʿîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ́İlmiyye, 1971.
Güllüce, Veysel. “Kur’ân-ı Kerim’de Allah’a Müşâkele Yoluyla İsnad Edilen İfadelerin Değerlen- dirilmesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (2006), 41-62.
Hafâcî, Ahmed b. Muhammed b. Ömer Şihâbüddin. İnâyetü’l-kâdî ve kifâyetü’r-râdi ́alâ Tefsi- ri’l-Beyzâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts..
Hererî, Muhammed el-Emîn b. Abdullah el-Uremî el-ʿAlevî. Tefsîru hadâiku’r-ravhi ve’r-reyhân. nşr. Hâşim Muhammed Ali b. Huseyn Mehdî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1421/2001.
Herevî, Hafîdü’t-Teftâzânî Seyfüddin Ahmed b. Yahya. Hâşiye ʿale’l-Muhtasar. Manisa: İl Halk Ktp., Akhisar Zeynelzâde Koleksiyonu, 5971, 1b-43b.
İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-aʿyân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
İbn Kemalpaşa, Şemsüddin b. Ahmed b. Süleyman. Tefsîru İbn Kemalpaşa. thk. Mâhir Edîb Hab- bûş. 9 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 1439/2018.
İbn Kemalpaşa, Şemsüddin b. Ahmed b. Süleyman. “Risâle fî Envâi’l-mecâz”. thk. Huseyn el-Es- ved. Mecmûʿu Resâili ʿAllâme İbn Kemalpaşa. 4/67-87. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
İbn Kemalpaşa,Şemsüddin b. Ahmed b. Süleyman. “Risâle fî tahkîki’l-müşâkele”. thk. Huseyn el-Esved. Mecmûʿu Resâili ʿAllâme İbn Kemalpaşa. 4/141-155. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
İbn Kemalpaşa, Şemsüddin b. Ahmed b. Süleyman. “Risâle fî ʿilmi’l-beyân”. thk. Huseyn el-Es- ved. Mecmûʿu Resâili ʿAllâme İbn Kemalpaşa. 4/233-291. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
İsâmüddin, İsmâil b. Muhammed. Hâşiyetü’l-Konevî ʿalâ Tefsîri’l-İmâm el-Beyzâvî. thk. Abdullah Mahmut Muhammed Ömer. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001.
İbnü’s-Sâiğ, Seriyyüddin Muhammed b. İbrâhim ed-Derûrî. Risâle fi’l-müşâkele. İstanbul: Süley- maniye Ktp., Amcazade Hüseyin Paşa, 305, 1b-8a.
İbnü’s-Sâiğ, Seriyyüddin Muhammed b. İbrâhim ed-Derûrî. Esʼile ve Cevâbât. İstanbul: Süleyma- niye Ktp., Yeni Cami, 1180, 136b-149b.
Ayet ve Hadislerle Açıklamalı Kur′ân-ı Kerîm Meâli. çev. Yaşar Kandemir vd. İstanbul: İFAV, 2010.
İbrâhim Mustafa vd. el-Muʿcemü’l-vasît. 2 Cilt. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts. Kazvînî, el-Hatîb Celâlüddîn Muhammed b. Abdirrahman. el-Îzâh fî ʿulûmi’l-belâğa. Beyrut: Dâ- ru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2003/1424.
Kazvînî, el-Hatîb Celâlüddîn Muhammed b. Abdirrahman. et-Telhîs fî ʿulûmi’l-belâga, nşr. Abdur- rahman el-Bargûgî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l- ́Arabî, 1904.
Kumaş, Ali–Muharrem Yılmaz. “Sıhriyetin Oluşmasında Zinanın Etkisi”. Gaziosmanpaşa Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 /2 (Aralık 2017), 51-68.
Marulcu, Hasan Tevfik. “Kur’ân’da Edebî Bir Üslup Olarak Tehekküm ve Müşâkele –Kelâm Açı- sından Bir Değerlendirme-” Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Der- gisi 29 (2017/4), 327-338.
Muhibbî, Muhammed Emîn b. Fadlullah b. Muhibbiddîn b. Muhammed el- Muhibbî. Hulâsa- tü’l-eser fî aʿyâni’l-karni’l-hâdî ʿaşar. 4 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Vehbiyye, 1284.
Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsîru’n-Nesefî (Medârikü’t-tenzîl ve hakâi- ku’t-te ́vîl). thk. Yusuf Ali Bedevî–Muhyiddîn Dîb Mutû. 3 Cilt. Dimeşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2005/1426.
Özdemir, İbrahim. İslam Düşüncesinde Dil ve Varlık Vazʿİlminin Temel Meseleleri. İstanbul: İz Yay., 2006.
Râğıb el-Isfahânî, Ebû’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed. Tefsîru’r-Râğıb el-Isfahânî (1. Cilt). thk. Muhammed Abdulazîz Besyûnî, Mısır: Câmiatu Tantâ Külliyyetü’l-edeb, 1420/1999.
Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî, Sahîhu Ebî ʿAbdillâh el-Buhârî bi şerhi’l-Kirmânî. 25 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 2. Basım, 1401/1981.
Saraç, M. A. Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat. İstanbul: Gökkubbe, 9. Basım, 2011.
Sekkâkî, Ebû Yaʿkûb, Yûsuf b. Muhammed b. Alî. Miftâhu’l-ʿulûm. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1435/2014.
Siyalkûtî, Abdulhakîm. Hâşiyetü’s-Siyalkûtî ʿalâ kitâbi’l-mutavvel (1. Cilt). Kum: Menşûrâtü’ş-Şerîf er-Radî, ts. Soysaldı, Mehmet. “Kur’an-ı Kerim’de Müşâkele Sanatı”. İslami Araştırmalar Dergisi 28/1 (2017), 1-11.
Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa. Şerhu’l-Fevâidi’l-Ğıyâsiyye min ʿilmeyi’l-beyân ve’l-bedîʿ.İstanbul: Daru’t-Tıbâʿati’l-ʿÂmira, 1312/1896.
Teftâzânî, Sa‘düddîn. “Hâşiyetü’t-Teftâzânî ʿalâ Şerhi Muhtasari’l-müntehâ’l-usûlî li İbni’l-Hâ- cib”. Şerhu Muhtasari’l-müntehâ’l-usûlî li İbni’l-Hâcib. thk. Muhammed Hasan Muham- med Hasan İsmâil. 3 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ́İlmiyye, 1424/2004.
Teftâzânî, Sa‘düddîn. Hâşiyetü’l-Keşşâf. İstanbul: Marmara Ü. İlahiyat Fak. Ktp., 1014, 1b-227b.
Taftāzānī, Masʻūd ibn ʻUmar. Sharḥ al-qism al-thālith min Miftāḥ al-ʻulūm lil-ʻAllāmah al-Taftāzānī. Cambridge: The Houghton Library, Harvard Collage Library 139.8, 1b-221a. https://cu- riosity.lib.harvard.edu/islamic-heritage-project/catalog/40-990073453990203941 (Erişim 27 Temmuz 2019 ).
Tîbî, Şerefüddîn el-Huseyn b. Abdullah, Fütûhu’l-gayb. thk. Umer Hasan el-Kıyyâm. 17 Cilt. Abu Dabi: y.y., 1424/2013.
Turan, Şerafettin. “Kemalpaşazâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/238-240. Ankara: TDV Yay., 2002.
Yedi Askı Arap Edebiyatının Harikaları. çev. Nurettin Ceviz vd. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2013.
Yerinde, Âdem. “Belagat İlminde Müşâkele Sanatı”. Usûl İslam Araştırmaları 30 (Aralık 2018), 7-30.
Yerinde, Âdem. “Dil ve Belâgat Yönüyle Ebüssuûd Efendi’nin Tefsiri İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l- Kitâbi’l-Kerîm -Müşâkele SanatıÖrneğinde-”. Usûl İslam Araştırmaları 26 (Temmuz 2016), 241-276.
Yıldırım, Abdullah. “Vazʿ İlmi”. İslam Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. ed. İsmail Gü- ler. 425-451. İstanbul: İsam Yay., 2015.
Yılmaz, Salahattin. Kurʿan’da Müşâkele Sanatı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bililer Ensti- tüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakâiki ğavâmidi’t-tenzîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd.. 6 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-ʿUbeykân, 1418/1998.