XVIII. VE XIX. YÜZYILLARDA URFA BÖLGESİNDEKİ AŞİRETLERİN EŞKIYALIK HAREKETLERİ ÜZERİNE BAZI TESPİTLER

Tarihi dokusu, kültürel mirası ve jeostratejik önemiyle ön plana çıkan Urfa ve çevresi, tarih boyunca birçok topluluk ve medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu topluluklar arasında özellikle aşiretler Urfa’nın sosyokültürel yapısında önemli bir yere sahiptir. Urfa ve çevresinde kısmen kendilerine has idari, sosyal ve ekonomik yapıya sahip olan bu sosyal örgütlenmeler, tarım ve hayvancılık temelli iktisat yapısı nedeniyle bir arada yaşama kültürünün de temsilcileri olmuşlardır. Buradaki aşiretler genelde uğraş alanları ve coğrafyanın iklim şartları gibi nedenlerle konargöçer yahut yerleşik halde bulunmuşlardır. Bunun yanı sıra merkezi ve yerel politikalarda yaşanan gelişmeler nedeniyle ya da toplumsal ilişkilerde yaşanan sorunlara binaen aşiretler kimi zaman yer değiştirmek zorunda kalmıştır. Urfa’nın jeopolitik ve jeostratejik öneminin yanı sıra geniş ve verimli topraklara da sahip olması buradaki ekonomik yapının canlı kalmasında önemli bir etken olmuştur. Fakat bölgeyi aynı zamanda ciddi bir mücadele sahası haline de getirmiştir. Bu mücadele daha çok aşiretlerin kendi aralarında ya da yerel ahaliyle ve tüccar taifesiyle olan ilişkilerinde yaşanmıştır. Özellikle merkezi otoritenin yeterince hissedilemediği ve/veya otorite boşluğunun oluştuğu durumlarda anlaşmazlık ve uyuşmazlıkların daha da derinleştiği dikkati çekmektedir. Bununla birlikte devletin herhangi bir tehlikeyle karşı karşıya kaldığı durumlarda ise aşiretlerin askeri, lojistik ve ekonomik açıdan destek sağlayarak devlete bağlılıklarını gösterdikleri görülmüştür. Bu çalışmada, XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Urfa ve çevresinde varlık gösteren aşiretlerin yerleşik halka, tüccar taifesine ve birbirilerine yönelik zaman zaman dâhil oldukları birtakım eşkıyalık hareketleri ele alınmıştır. Çalışmada literatür taramasının yanı sıra arşiv taraması ve belge analizi yöntemleri kullanılmıştır. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde konuyla ilgili yer alan belgeler incelenmiş ve eşkıyalık faaliyetleri özellikle bu belgeler temelinde izah edilmiştir. Araştırma sonucunda eşkıyalık hareketlerinin devlet otoritesine veya siyasi rejime yönelik olmayıp adli vukuatlar olarak nitelendirilen yol kesip baskın yaparak gasp etme, soygun, halkı haraca bağlama, kamu düzenini ihlal etme vb. şekillerde karşılaşılan çeşitli olaylar oldukları tespit edilmiştir. Urfa ve yöresinde yer alan Milli, Karakeçili, Baziki, Berazi, Kays, Şemmer (Şammar) ve Aneze gibi aşiretlerin zaman zaman bu hareketlere karıştıkları belirlenmiştir. Bu eşkıyalık hareketlerinin bölge ahalisini zarar ve ziyana uğratmasının yanı sıra yerel idareciler başta olmak üzere merkezi otoriteyi de oldukça uğraştırdığı sonucuna ulaşılmıştır.

Some Findings on the Banditry Activities of the Tribes in the Urfa Region in the XVIII. and XIX. Centuries

Standing out with its historical fabric, cultural heritage, and geo-strategic significance, Urfa and its surroundings hosted many communities and civilizations throughout history. Among these communities, specifically tribes have a significant place in the sociocultural structure of Urfa. These social organizations that had a partially unique administrative, social, and economic structure in Urfa and its surroundings were also representatives of communal living due to their economic structure based on agriculture and animal husbandry. The tribes located here were either nomadic or settled generally because of such reasons as their economic activities and climate conditions of the geography. Moreover, the tribes had to replace because of the developments in the central and local policies or of the problems encountered in social relations. In addition to Urfa’s geo-political and geostrategic significance, having vast and fertile lands was an important factor for the economic structure here to stay dynamic. However, at the same time, it causes the region to be an arena for serious conflicts. These conflicts were mostly occurred among the tribes themselves or in their relations with the local people and merchants. It is striking that disagreements and clashes intensified more especially when the central authority was not adequately felt and/or when there was an authority gap. Besides, it is also observed that the tribes showed their loyalty to the state by providing military, logistic, and economic support when the state faced any kind of threat. In this study, the banditry activities of the tribes settled in Urfa and its surroundings during the XVIII. and XIX. centuries in which they were sometimes involved against the local people, merchants, and each other are dealt with. In addition to the literature review, archive research and document analysis methods were also used in this study. Documents regarding the issue located in the Ottoman Archives of the Presidency of the Republic of Turkey were scrutinized and the banditry activities were explained especially on the basis of these documents. As a result of the research, it is determined that the banditry activities were not towards the state authority or the political regime but were various incidents described as judicial cases such as extortion by blocking the road and assaulting, burglary, forcing people to pay protection money, disturbing the peace, and the like. It is also revealed that the tribes such as Milli, Karakeçili, Baziki, Berazi, Kays, Şemmer (Şammar) and Aneze located in Urfa and its surroundings were involved in such activities from time to time. It is concluded that these banditry activities not only caused damage for the people in the region but also caused trouble for primarily the local administrators and for the central authority.

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
BOA, A.MKT. (Sadaret, Mektubi Kalemi), 127-96; 157-14.
BOA, A.MKT.MHM. (Sadaret, Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı), 240-47/2-3; 166-90; 102-83.
BOA, A.MKT.UM. (Sadaret, Mektubi Kalemi Umum Vilayet Evrakı), 509-71; 325-53; 194-53; 488-17; 332-18.
BOA, BEO. (Bab-ı Ali Evrak Odası), 334-25029/3; 632-47368; 568-42574/4; 632-47341; 639- 47876.
BOA, C.DH. (Cevdet, Dahiliye), 25-1220; 262-13055; 78-3882.
BOA, C.ZB. (Cevdet, Zabtiye), 30-1482; 50-2478/4; 33-1624/1; 50-2478/1.
BOA, DAD. (Diyarbakır Ahkam Defterleri) 1, 58-3; 72-4.
BOA, DH.MKT. (Dahiliye Nezareti, Mektubi Kalemi), 2634-4/1-2; 377-53/3.
BOA, DH.TMIK.M. (Dahiliye Nezareti, Tesrî-i Muamelat ve Islahat Komisyonu, Muamelat), 73- 46/1-2; 13-8; 100-11/4-5; 113-68/1; 123-41/1; 183-81; 74-40/2; 110-36.
BOA, DH.ŞFR. (Dahiliye Nezareti, Şifre Kalemi), 256-24.
BOA, HAT. (Hatt-ı Hümâyûn), 389-20707/D-M.
BOA, HR.SYS. (Hariciye Nezareti, Siyasi Kalemi), 2942-18/1.
BOA, İ.MVL. (İrâde, Meclis-i Vâlâ), 203-6479.
BOA, MVL. (Meclis-i Vâlâ Evrakı), 256-44; 277-54; 751-27/1-2-4.
BOA, RAD. (Rakka Ahkâm Defterleri), 24, 77-2; 210-1; 137-2; 42-2; 63-2; 244-8.
BOA, RAD. (Rakka Ahkâm Defterleri), 25, 96-2.
BOA, UŞS. (Urfa Şeriyye Sicili, defter, sayfa/belge), 220, 23/654; 27/660.
BOA, Y.A.HUS. (Yıldız Sadâret Hususî Maruzat Evrakı), 167-25/5-3; 323-7; 328-82/2; 328- 133/2; 416-5/6.
BOA, Y.EE. (Yıldız Esas Evrakı), 139-73.
BOA, Y.MTV. (Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı), 212-158; 211-161; 120-16; 121-114; 165- 98.
BOA, Y.PRK.ASK. (Yıldız Perakende Evrakı, Askeri Maruzatı), 15-40; 54-10.
BOA, Y.PRK.BŞK. (Yıldız Perakende, Başkitâbet Dairesi Evrakı), 36-82; 41-41.
BOA, Y.PRK.UM. (Yıldız Perakende, Umum Vilayetler Evrakı), 38-64; 53-126.
Tetkik Eserler
AÇANAL, Hasan, Urfa Kurtuluş Mücadelesi Hatıratı, ŞURKAV Yayınları, Şanlıurfa 2011.
AKDAĞ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celali İsyanları”, Barış Yayınları, Ankara 1999.
AKMAN, Ekrem, 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Siverek (Şehir, Mekân ve İnsan), (Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Mardin 2017.
BARDAKOĞLU, Ali, “Eşkıya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.11, İstanbul 1995, s. 463-466.
BARKEY, Karen, Eşkıyalık ve Devlet-Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, 2. Baskı, Çev: Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011.
BAYRAK, Şaban, Anadolu’da Eşkıyalık Olayları (XVIII. Yüzyılın İlk Yarısı 1700-1750), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2015.
BAYRAKTAR, Hilmi, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sancağı (İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapı), Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ 2007.
BOZAN, Oktay, “20. Yüzyılın Başında Harran Kazası ve Çevresindeki Eşkıyalık Hareketleri: Milli Aşireti Örneği”, TİDSAD, Y.4, S.10, Mart 2017, s. 183-194.
BOZAN, Oktay, “20. Yüzyılın Başında Eşraf-Aşiret Çatışması: Milli Aşireti ve Diyarbakır Eşrafı Örneği”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi (ATAM), C.33(2), S.96, s. 1-46.
ÇELİK, Burcu, Diyarbakır Ahkâm Defterleri’nde Konar-Göçerler ile İlgili Hükümlerin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, (Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ordu 2017.
ÇELİKDEMİR, Murat, “Rakka Mukâvelesi (16 Aralık 1692)”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.V, S.1, Ocak 2002, s. 245-258.
ÇELİKDEMİR, Murat, Osmanlı Döneminde Aşiretlerin Rakka’ya İskânı (1690-1840), (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Elazığ 2001.
ÇETİNSAYA, Gökhan, “II. Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak’ta Tarikat, Aşiret ve Siyaset”, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, S.7, Aralık 1999, s. 153-168.
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 14. Baskı, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 1997.
ERDOĞAN, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, 6. Baskı, Ensar Yayınları, İstanbul 2016.
ERDOĞAN, Meryem Kaçan, “Karayazıcı İsyanı”, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.4, S.2, Aralık 2003, s. 53-66.
GÖKALP, Ziya, Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler, 2. Baskı, Haz: Yalçın Toker, Toker Yayınları, İstanbul 2013.
GRİSWOLD, William J., Anadolu’da Büyük İsyan (1591-16119), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
GÜMÜŞ, Ercan, “Ahkâm Defterlerine Göre 18. Yüzyıl Ortalarında Urfa/Ruha’da Yükselen Yerel Güçler ve Bunların Devlet ve Çevreleriyle İlişkileri”, Tarih Okulu Dergisi, Y.11, S.XXXVI, Ekim 2018, s. 104-129.
HALAÇOĞLU, Yusuf, XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, 6. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
IŞILTAN, Fikret, Urfa Bölgesi Tarihi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1960.
İLGÜREL, Mücteba, “Eşkıya (Osmanlılar’da Eşkıyalık Hareketleri)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.11, İstanbul 1995, s. 466-467.
İLGÜREL, Mücteba, “Karayazıcı Abdülhalim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.24, İstanbul 2001, s. 482-483.
ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskânı, Eren Yayınevi, İstanbul 1987.
ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretleri İskân Teşebbüsü (1691-1696), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1963.
ÖZ, Mehmet, “Modernleşme Öncesinde Osmanlı Toplumunda Eşkıyalık Hareketlerinin Niteliği ve Özellikleri”, Osmanlı’dan Günümüze Eşkıyalık ve Terör, 2. Baskı, Ed. Osman Köse, Samsun İlkadım Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları, Samsun 2017, s. 11-21.
ÖZTÜRK, Mustafa, “XVIII. Yüzyılda Antakya ve Çevresinde Eşkıyalık Olayları”, Belleten, C.LIV, S.211, Aralık 1990, s. 963-992.
ŞAHİN, Gürsoy, “XVII. Yüzyılın Sonlarında Afyonkarahisar’da Eşkıyalık Hareketleri”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.5, S.1, Haziran 2003, s.75-88.
TAŞ, Yasin, “Osmanlı Topraklarında Eşkıyalık Teaddileri ya da Irak-Suriye Bölgesi Arap Aşiretlerinin Ekonomik Kaynakları: Gazve ve Huva”, Tarih Yolunda Bir Ömür Prof. Dr. İsmail Özçelik’e Armağan, Ed. Burak KOCAOĞLU, Berikan Yayınevi, Ankara 2019, s. 839-856.
TAŞ, Yasin, “XIX. Yüzyılda Harran Bölgesinde Eşkıyalık ve Şemmer Aşireti’nin 1890 Yılı Eşkıyalık Olayı”, Harran ve Çevresi: Tarih, Ed. Abdullah EKİNCİ, ŞURKAV Yayınları, Şanlıurfa 2019, s. 317-324. Türk Hukuk Lûgatı, 3. Baskı, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1991.
ÜNAL, Fatih, “Osmanlı Devleti’nin Son Yıllarında Güneydoğu Aşiretlerinden Milli Aşireti ve İbrahim Paşa”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S. 41, 2007, s. 183- 204.
ÜNER, Mehmet Emin, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İskân Politikasının Bir Örneği: Urfa Yöresine Yerleştirilen Aşiretler”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.159, 2005, s. 125-135.
ÜNER, Mehmet Emin, Aşiret, Eşkıya ve Devlet, Yalın Yayıncılık, İstanbul 2009.
ÜNER, Mehmet Emin, Urfa Gümrük Defterleri Transkripsiyon ve Değerlendirme (H. 1148- 1153/M. 1736-1741), Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası (ŞUTSO) Yayınları, Şanlıurfa 2019.
YETKİN, Sabri, Ege’de Eşkıyalar, 3. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.