Osmanlı Mali Sistemi Çerçevesinde Aşiret Mukataaları: Rişvan ve Çakallı Mukataası

Osmanlı Devleti, Anadolu'da yaşam süren birçok konargöçer topluluğu mukataa sistemi çerçevesinde değerlendirmiştir. Anadolu'nun gerek toplumsal gerekse iktisadî yapısı bakımından önemli konar göçer topluluklarından olan Rişvan ve Çakallı aşiretleri de diğer konar göçer topluluklar gibi mukataa sistemi içerisinde yer almış; iltizam ve malikane sistemiyle tasarruf edilmiştir. Rişvan ve Çakallı aşiretlerine bağlı konargöçer bazı cemaatlerle yerli Rişvan mensuplarına ait bazı vergiler bu mukataayı oluşturmuştur. Rişvan ve Çakallı Mukataası'nın tasarrufu 17. yüzyılın sonlarına kadar emaneten ve iltizamen tasarruf edilmişken malikane sisteminin ihdas edilmesiyle birlikte malikane olarak tasarruf edilmeye başlanmıştır. Mukataa gelirleri çeşitli kale ve mühimmat harcamalarına, hanedanın kadın üyelerine ve bazı önemli devlet adamlarına tahsis edilmiştir. Gelirlerin tahsiliyse voyvodalar tarafından gerçekleştirilmiş olup, voyvodalar, çoğunlukla, aşiret içerisinden veya yerel güçlü aile mensuplarından seçilmiştir. Verginin tahsili konusundaysa tüm vergi birimlerinde yaşanan sorunlar bu mukataa özelinde de benzer şekillerde yaşanmıştır. Bu çalışmayla Rişvan ve Çakallı Mukataası'nın tasarruf şekilleri, mukataa reayasından tahsil edilen vergiler, vergi tahsilinde yaşanan sıkıntılar, mukataaya yapılan müdahaleler, müdahalelere karşı alınan tedbirler, mukataanın yönetimi gibi konuların tespiti amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Rişvan, aşiret, konar göçer, mukataa, iltizam.

Tribal Muqataas within the framework of Ottoman Financial Policies: Rişvan and Çakallı Muqataa

The Ottoman Empire evaluated many nomadic communities living in Anatolia within the framework of the mukataa system. Rişvan and Çakallı tribes, which were important nomadic communities of Anatolia in terms of both social and economic structure, were also included in the mukataa system like other nomadic communities; It was saved by the iltizam and malikâne system. Some nomadic communities affiliated to the Rişvan and Çakallı tribes and some taxes belonging to the local Rişvan members formed this mukataa. While the savings of Rişvan and Çakallı Mukataa were saved by emanet and iltizam until the end of the 17th century, with the establishment of the malikâne system, they began to be saved as malikâne. Mukataa revenues were allocated to various castle and ammunition expenditures, female members of the dynasty and some important statesmen. Revenues were collected by the voivodas, who were mostly chosen from within the tribe or from the local powerful family members. As for the collection of tax, the problems experienced in all tax units were experienced in similar ways in this mukataa. In this study, it is aimed to determine the subjects such as the savings forms of Rişvan and Çakallı Mukataa, the taxes collected from the mukataa reaya, the problems experienced in tax collection, the interventions to the mukataa, the measures taken against the interventions, the management of the mukataa.

Keywords:

Rişvan, tribe, semi nomads, muqataa, iltizam.,

PDF

___

Birincil Kaynaklar
Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA)
Maraş Ahkam Defterleri (AHK.ME.d.): 1.
Atik Şikayet Defterleri (DVNS.ŞKT.d.): 34, 55, 64, 76, 84, 89, 92, 93, 94, 95, 97, 98, 106, 125, 127, 130, 137, 165.
Baş Muhasebe Defterleri: 13827.
Kalebendlik Defterleri (KLB.d.): 1, 4, 5, 9, 10, 11, 12.
Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d.): 202, 300, 1622, 3120, 3420, 3377, 3477, 3496, 3705, 9573, 9839, 9916, 9982, 10160, 10162, 10168, 10172, 10185, 10187, 10198, 10200, 10214, 10215, 10222, 10240, 10306.
Mühimme Defterleri (MD.): 7, 96, 117, 119, 121, 127, 129, 147, 148, 149, 154, 159, 164, 266.
Cevdet Tasnifi (C): C.BH. 252: 11680; C.DH. 217: 10825; 251: 12546; C.ML. 116: 5199, 34: 1550, 778: 31782, 479: 19510, 551: 22652, 696: 28476, 257: 10574, 745: 30357, 423: 17180, 611: 25185, 459: 18610, 528: 21640, 551: 22652, 25: 1177, 611: 25285; C.SM. 45: 2265.
Ali Emiri Tasnifi (AE.): SAMD.II, nr. 3: 257; 12: 1254; 15: 1653; 14: 1487, 22: 2299; SAMD.III., 26: 2548; 39: 3880, 209: 20237, 114: 11197; SMHD.I. 169: 12855, 190: 14799; SABH.I., 28: 2127, 299: 20131; 92: 6310; 283: 18982; 282: 18966, 299: 20131; SOSM.III., 17: 1139, 23: 1605; SSLM.III., 323: 18709; SMST.II., 139: 15405; SMST.III., 43: 2125.
İbnülemin (İE.): İE.TZ. 3: 253, 11: 1132
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TS.MA.e.) 68: 31, 167: 59, 617: 25, 621: 22, 1138: 50, 622: 21.
Evkaf Harameyn Muhasebesi (EV.HMH.): 401.
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) Hurûfât Defterleri (HD.): 1096.
Tetkik Eserler
Akdağ, Mustafa, Türkiye'nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi (1453-1559), C.2, Cem Yay., İstanbul 1995.
Başarır, Özlem, 18. Yüzyılda Malikane Uygulaması ve Diyarbekir Voyvodalığı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2009.
______,"XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Mali Uygulamaları Çerçevesinde Konargöçer Topluluklar", Ankara Üniversitesi DTCF. Dergisi, 54/2, Ankara 2014.
Barkan, Ömer Lûtfi, "Research On The Ottoman Fiscal Surveys", Studies in the Economic History of the Middle East: from the Rise of Islam to the Present Day, Ed.: M. A. Cook, Oxford University Press, London 1970.
Cezar, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. yy'dan Tanzimat'a Mali Tarih), Alan Yay., İstanbul 1986.
Çakır, Baki, Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl), Kitabevi Yay., İstanbul 2003.
Çelikdemir, Murat, Osmanlı Döneminde Aşiretlerin Rakka'ya İskânı (1690-1840), Basılmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, Elazığ 2001.
Çetin, Cemal, "Kamu Düzenine Alternatif Bir Yöntem: Nezir", USAD, C.8, S.36, 2015.
Genç, Mehmet, "Mukâtaa", İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., C. 31, Ankara 2006.
Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yay., İstanbul 2016.
Halaçoğlu, Yusuf, XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2006.
İnalcık, Halil, An Economic and Social History of The Ottoman Empire, Vol.I, 1300-1600, Cambridge University Press, Cambridge 1997.
Katırancı, Ümit, "Çukurova'da İfrâz-ı Zü'l-Kadriyye Mukâta'ası Üzerinden Merkez-Taşra İlişkileri", Tarihte Adana ve Çukurova Sempozyumu, C. II, Akademisyen Yayınevi, Ankara 2016.
Kılıç, Orhan, 18. yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti'nin İdari Taksimatı-Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Elazığ 1997.
Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı'nın Sosyo-Kültürel ve İktisadî Yapısı, TTK. Yay., Ankara 2018.
Maxim, Mihai, "Voyvoda", İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., C. 43, Ankara 2013.
Niebuhr, C., Beschreibung von Arabien: Aus eigenen Beobachtungen und im Lande selbst gesammelten Naschrichten Abgefasst, Copenhagen 1778.
Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskânı, Eren Yay., İstanbul 1987.
Özvar, Erol, "Voyvodalık", İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., C. 43, Ankara 2013.
______, Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması, Kitabevi Yay., İstanbul 2018.
Pamuk, Şevket, Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi 1500-1914, İletişim Yayınları, İstanbul 2007.
Sahillioğlu, Halil, "Bir Mültezim Zimem Defterine Göre XV. Yüzyıl Sonunda Osmanlı Darphane Mukataaları", İÜ. İFM. C.23, S.1-2, İstanbul 1963.
______, Halil Sahillioğlu, Topkapı Sarayı Arşivi H.951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Mühimme Defteri, Ircıca Yay. İstanbul 2002.
Söylemez, Faruk, Osmanlı Devleti'nde Aşiret Yönetimi Rişvan Aşireti Örneği, Kitabevi Yay., İstanbul 2007.
______, "Rişvanzade Ömer Paşa'nın Behisni'deki Vakfı", Vakıflar Dergisi, S.40, 2013, s.87-98.
______, "Malatya Mutasarrıfı Rişvanzade Abdurrahman Paşa'nın Terekesi", History Studies, Volume 5, Issue 5, 2013, s.253-271.
Söylemez, Faruk, Tunç, Muhammet Nuri, "18. Yüzyılda Behisni'de Camiler ve Cami Görevlileri", Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.7, S.14, 2017, s.60-87.
Şahin, İlhan, "Göçebeler", Osmanlı Ansiklopedisi, C.4, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999.
Tabakoğlu, Ahmet, Osmanlı Mâlî Tarihi, Dergâh Yay., İstanbul 2016.
Taştemir, Mehmet, 16. Yüzyılda Adıyaman (Hısn-ı Mansur, Behisni, Gerger, Kahta) Sosyal ve İktisadî Tarihi, TTK. Yay., Ankara 1999.
Toprak, Seydi Vakkas, "Osmanlı Devleti Hizmetinde Bir Aşiret Lideri Rişvanzade Abdurrahman Paşa", Tarih Dergisi, S.58, İstanbul 2013, s.65-85.
Tunç, Muhammet Nuri, 18. Yüzyılda Adıyaman (Hısn-ı Mansur, Behisni, Gerger, Kâhta ve Samsad) İdarî, Sosyal ve İktisadî Tarihi, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2019.
______, Hurûfât Defterleri'ne Göre Hısn-ı Mansur Kazası (Adıyaman), Kitabevi Yay., İstanbul 2019.
______,18. Yüzyılda Adıyaman'da Asayiş Sorunu ve Nizâmı Sağlama Çabaları, Tarih Okulu Dergisi, Yıl 12, Sayı XL, 2019, s. 446-491.
Tunç, Muhammet Nuri, Söylemez Faruk, "Hurûfât Defterlerine Göre 18. Yüzyılda Adıyaman'da Eğitim Faaliyetleri", History Studies, Volume 10, Issue 6, 2018, s.191-214.
Türkay, Cevdet, Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu'nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İstanbul 1979.
Yanar, Ömür, I Numaralı Maraş Ahkâm Defterinde Adıyaman (Hısn-ı Mansur, Behisni, Kâhta, Gerger, Samsad)'a Gönderilen Hükümlerin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimle Enstitüsü, Kahramanmaraş 2016.