Geç-Osmanlı Dönemi Devlet Fabrikalarında Yönetim: Çalışanların "Şevk ve Gayret"lerini Artırmaya Dönük Uygulamalar

Başbakanlık Osmanlı Arşivleri belgelerine dayanarak hazırlanan bu çalışma geç Osmanlı döneminde devlet sahipliğinde kurulan fabrikalarda çalışanların performansını artırmak ve ödüllendirmek için kullanılan şevk ve gayret artırma uygulamalarını incelemektedir. Makale devlet fabrikalarında çalışanların işe dönük şevk ve gayret artırma uygulamalarının dikkat çeken görünürlükte var olduğunu, özellikle "ödüllendirme"nin yaygın biçimde kullanıldığını ortaya koymaktadır.

Management Practices in Late Ottoman Factories: Achieving Employee Motivation

Relying on Ottoman archival documents, this study examines the managerial practices to boost labor motivation in state-owned factories in the late Ottoman Empire. The article presents that these stateoperated factories had noticeably visible motivation and reward systems and they were frequently implemented.

PDF

___

A. Başbakanlık Arşivi (BOA.)
İradeler, Dahiliye (İ. DH.), 762/62145, 8 Ocak 1878 (4 Muharrem 1295).
İradeler, Dahiliye (İ. DH.), 66/3276 Tarih belirsiz.
İradeler, Dahiliye (İ. DH.), 819/66063, 20 Aralık 1880 (17 Muharrem 1298).
İradeler, Dahiliye (İ. DH.), 876/69944, 27 Şubat 1883 (19 Rebiulahir 1300).
İradeler, Dahiliye (İ. DH.), 96/4826 tarih belirsiz.
İradeler, Dahiliye (İ. DH.), 665/46325, 11 Nisan 1872 (2 Safer 1289).
İradeler, Dahiliye (İ. DH.), 721/50292, 17 Nisan 18762 (2 Rebiul-evvel 1293).
İradeler, Dahiliye (İ. DH.), 828/66715, 8 Mayıs 1881 (8 Cemaziyelahir 1298).
İradeler, Dahiliye (İ. DH.), 846/67937, 11 Şubat 1882 (22 Rebiulevvel 1299).
İradeler, Dahiliye (İ. DH.), 737/60340, 5 Aralık 1876 (18 Zilkade 1293).
İradeler, Dahiliye (İ. DH.), 758/61841, 31 Ekim 1877 (23 Şevval 1294).
İradeler, Dahiliye (İ.DH.), 676.47103, 15 Aralık 1873 (24 Şevval 1290)
B. Diğer Kaynaklar
AGOSTON, Gabor, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Barut Sanayi: XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Selanik, Gelibolu ve İzmir Baruthâneleri", Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu'na Armağan, Ed. Zeynep Tarım Ertuğ, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul 2006, ss. 449-465.
BATUR, Afife ve Selçuk Batur, "İstanbul'da 19. Yüzyıl Sanayi Yapılarından Fabrika-i Hümayunlar", I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, İTÜ, 14-18 Eylül 1981, İstanbul 1981, ss.331-341.
BULUŞ, Abdulkadir, Osmanlı Tekstil Sanayi Hereke Fabrikası, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2000.
BULUŞ, Abdulkadir, "Japon Kapitalizminin Kökenleri ve Osmanlı Devleti İle Bir Karşılaştırma", Divan İlmi Araştırmalar, C.13, 2002, s.135-195.
BULUŞ, Abdulkadir, "Ann Binns'in Türkiye Günlüğü'nden Seçmeler: Dindar Bir İngiliz Kadının Gözlemleri ve 19. Yüzyıl Osmanlı Sanayileşmesinden Manzaralar", Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.12, 2012, s.49-61.
BULUŞ, Abdulkadir ve Atilla Arıcıoğlu. "Başkaları Aracılığıyla İş Gördürmeye İlişkin Tarihsel Bir Örneklem: Hereke Fabrikası'nda Yönetim ve Örgütlenme Anlayışı", Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.14, 2005, s.217-236.
CLARK, Edward C. "Osmanlı Sanayi Devrimi", Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1992, s. 53-120.
DAMLIBAĞ, Fatih, "Osmanlı Sanayisindeki vergi Muafiyetleri", Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S.35, 2014, s. 65-88.
DAMLIBAĞ, Fatih, "Osmanlı Devleti'nde Sanayi Finansman Metodu Olarak Fabrika İmtiyaz Sistemi", İktisat Fakültesi Mecmuası, 2012, C. 62, Sayı 2. s.197-222.
DOĞAN, Mehmet, "Türkiye Sanayileşme Sürecine Genel Bir Bakış", Marmara Coğrafya Dergisi Sayı: 28, Temmuz 2013, s. 211-231.
ERTÜRK Nevra, 19. Yüzyıl Osmanlı Sanayi Hareketleri İçerisinde Fabrika-i Hümayünlar, (Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2008.
GENÇ, Mehmet. Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Ekonomi. Ötüken Yayınları. İstanbul 2010.
GEYİKDAĞI, Necla. Foreign Investment in the Ottoman Empire:International Trade and Relations 1854-1914,Tauris Academic Studies, New York 2011.
GÜRAN, Tevfik, "Tanzimat Döneminde Devlet Fabrikaları", 150. Yılında Tanzimat, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992. s. 235-258.
İHSANOGLU, Ekmeleddin, "Osmanlıların Batı'da Gelişen Bazı Teknolojik Yeniliklerden Etkilenmeleri". Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1992, s. 121-139.
Osmanlı Sanayi ve Ticaret Albümü, İTO Yayınları, İstanbul 2012.
TOPAL Mehmet, Erkan Erdemir ve Engin Kırlı. "Tanzimat Dönemi Sanayileşme Hareketinin Türkiye'de İşletmecilik Anlayışının Oluşumuna Etkileri Hereke Fabrikası ve Nizamnamesi", SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.25, 2012, s.37-64.
KIRPIK, Cevdet, Osmanlı Devletinde İşçiler ve İşçi Hareketleri (1876-1914), (Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Isparta 2004.
KURT, Burcu, "Buz Temininde Sanayileşme ve Osmanlı İmparatorluğu'nda Kurulan Buz Fabrikaları", Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), No. 30, 2011, s.73-98.
MacFARLANE, Charles. Turkey and Its Destiny: the Result of Journeys Made in 1847 and 1848 to Examine into the State of That Country, Volume I-II, London 1850.
MÜLLER-WIENER, William, "15-19. Yüzyılları Arasında İstanbul'da İmalathane ve Fabrikalar", Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1992, s. 53-120.
MURPHEY, Rhoads, "Osmanlıların Batı Teknolojisini Benimsemedeki Tutumları: Efrenci Teknisyenlerin Sivil ve Askeri Uygulamalardaki Rolü", Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1992, ss. 53-120.
NAZIR, Bayram, "Dersaadet Ticaret Odası ve Uluslar Arası Sergiler", History Studies. C.1, S.1, 2009, s. 179-196.
ÖNSOY, Rıfat, "Tanzimat Dönemi Sanayileşme Politikası: 1839-1876", H.Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.2, S.2, 1984, s. 5-12.
ÖNSOY, Rıfat, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1982.
ÖNSOY, Rıfat, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1988.
ÖZBAY, Rahmi Deniz ve Yaşar Bülbül. "Osmanlı İmparatorluğu'nda Bir Teknoloji Transfer Yöntemi Olarak Yabancı İşgücü İstihdamı", Tülin Aren Armağanı, Ed. İshak Keskin, M. Hanefi Kutluoğlu, Sevil Pamuk, Pamuk Yayıncılık, İstanbul 2009. ss. 189-219.
ÖZTÜRK, Nazif, "XIX. Yüzyılda Osmanlıda Sanayileşme ve 1827'de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası", Vakıflar Dergisi, 1990, s. XXI, s.23-81.
QUATAERT, Donald, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü, Çev: Tansel Güney, İletişim, İstanbul 2011.
PAMUK, Şevket and Jeffrey G. Williamson, "Ottoman De-Industrialization 1800-1913: Assessing the Shock, Its Impact and the Response",National Bureau of Economic Research, 2009.
POLE, William, The Life of Sir William Fairbairn, Bart, Longmans, Green and Co, London 1877.
SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, "Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839-1876)", Tarih Araştırmaları Dergisi, C.28, S.46, 2009, s.53-69.
SARI, Tanju, Osmanlı İmparatorluğunda Sanayileşme Çerçevesinde İstanbul'daki Fabrikaların Oluşumu ve Gelişimi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2006.
SARÇ, Ömer Celal, "Tanzimat ve Sanayimiz", Tanzimat I, Milli Egitim Yayını, İstanbul 1940, s.14.
SATIŞ, İhsan, "Islah-I Sanayi Komisyonu Ve Şirketlerin Teşekkülü: Debbağ Şirketi Örneği", Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.9, S.18, 2012, s. 417-429.
ŞENER, Sefer, "Osmanlı Sanayileşme Süreci ve Bu Süreçte Özel Girişimin Rolü", Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.9, S.3, 2007, s.56- 90.
WREN, Daniel A., The History of Management Thought, Wiley, 2005, USA.
YILDIRIM, İsmail, "Ondokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Ekonomisi Üzerine Bir Değerlendirme (1838-1918)", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.11, S.2, 2001, s. 313-326.
YILMAZ, Celali, "Osmanlı Sanayi Devrimini Neden Iskalamıştı?" Sermaye Piyasası, S.11, 2012, s. 105-110.