Sûfî Şair Baba Rahîm Meşreb’in Şiirlerinde Coğrafi Yer Adları

Türk İslam edebiyatı, şekil ve muhteva yönünden büyük bir zenginliğe sahiptir. Bu zenginliğin kaynağını ise kabul edilen yeni din ile birlikte dâhil olunan Arap ve İran edebiyatı, bilimi ve kültürü gibi birçok unsur oluşturmaktadır. Bahsi geçen bu kaynaklar arasında, dinî–tasavvufî unsurların yanı sıra coğrafi unsurları ve coğrafi yer adlarını özellikle zikretmek gerekmektedir. Zira Osmanlı Devleti’nin üç kıtaya hükmetmesiyle birlikte coğrafya ve coğrafi yer adları, manzum-mensur ayrımı gözetmeksizin edebî eserlerde sıklıkla kullanılmış; günümüzde dahi kullanılmaya devam edilmektedir. Şairlerin, anlatmak istediklerini akılda daha kalıcı hale getirmek ve muhatabına vermek istediği mesajı daha etkileyici kılmak adına kullandığı coğrafi yer adları, birbirlerine olan uzaklıkları, bölgelerin ya da şehirlerin kendilerine has özellikleri, bahsi geçen kıta, bölge ya da şehirde meşhur olan konu, şahıs ya da yer altı kaynakları gibi birçok farklı yönüyle şiirlere konu olmuştur. Bununla birlikte altı asır boyunca Osmanlı Devleti’nin gerçekleştirdiği seferler, fetihler, diğer devletlerle yaptıkları ticaretleri ve siyasi ilişkileri gibi durumlardan hareketle de şairler, birçok coğrafi yer adlarını şiirlerinde kullanmışlardır. Asıl ismi Abdurrahîm olan, halk arasında genellikle “Meşreb, Rahîm Baba, Baba Rahîm, Divane Meşreb” gibi farklı mahlaslarla bilinen Baba Rahîm Meşreb, Türkistan sahası edebiyatının Çağatay Türkçesi döneminde yaşamış sufî şairlerdendir. Yaşadığı dönem olan XVII. yüzyılın ilk yarısı ile XVIII. yüzyılın başları, (M. 1640-1711), bazı dil tarihi araştırmacıları tarafından “Gerileme ve Çöküş Dönemi”; bazıları tarafından ise “Klasik Sonrası Dönem” olarak isimlendirilmiştir. Çağatay Türkçesi’nin son zamanları olarak nitelendirebileceğimiz bu dönemde şairler, genellikle Çağatay Türkçesinin pîri olarak nitelendirilen Ali Şir Nevâî etkisinde şiirler kaleme almışlardır. Baba Rahîm Meşreb için de Ali Şir Nevâî’nin tesirinde kaldığını söylemek mümkündür. Ancak şair, kendine özgü üslûbu, şiirlerini çoğunlukla vecd halinde söylemesi, sûfî karakterinin şahsında ortaya çıkarttığı farklı yaşam tarzı ve böylelikle halk arasında kazandığı şöhretiyle hem Ali Şir Nevâî’den farkını ortaya koymuş; hem de aynı yüzyılda yaşadığı diğer şairlerden daha fazla ön plana çıkmıştır. Çalışma, giriş, şairin hayatı, şiirlerinde tespit edilen coğrafi yer adlarının incelenmesi ve sonuç bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde çalışmanın konusu ile ilgili okuyucuya kısa ve öz bilgiler sunulmuştur. Bu bölümü müteakip, Meşreb’in hayatı hakkında genel bilgiler verilmiş ve makalenin asıl konusuna geçilmiştir. Burada ise Baba Rahîm Meşreb’in şiirlerinde tespit edilen coğrafi yer adları, alt başlıklar halinde, haklarında verilen genel bilgiler ışığında ve şiirlerden örnek beyitlerle açıklanmaya çalışılmıştır. Yapılan incelemeler neticesinde ise Baba Rahîm Meşreb’in “Türkistan” sahası olarak nitelendirdiğimiz, yaşadığı bölgedeki coğrafi yer adlarını şiirlerinde yoğun bir şekilde kaleme aldığı tespit edilmiştir. Nemengan, Belh, Bedahşan, Taşkent gibi yerlerin genel özellikleri, meşhur isimleri ya da olaylarıyla birlikte, şairin o bölgede şahsen yaşadığı hadiseler de doğrudan veyahut dolaylı olarak duygu durumuna tesirde bulunmuş ve şiirlerine yansımıştır. Ayrıca şiirlerde, Türkistan sahası coğrafi yer adlarının yanı sıra dinî açıdan önem arz eden Arap sahası ve nadiren de olsa Anadolu sahası yer adlarının kullanıldığı da görülmüştür. Sonuç bölümünde ise elde edilen bulgular değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Türk İslam Edebiyatı, Çağatay Türkçesi, Baba Rahîm Meşreb, Sufizm, Coğrafi Yer Adları

The Names of Geographical Locations in the Poetry of the Ṣūfī Poet Baba Raḥīm Mashrab

The Turkish Islamic literature is quite rich in terms of both its form and content. The source of this wealth includes many elements that were introduced to it after accepting Islam, such as the Arabic and Persian literature or culture. Geographical elements and the names of geographical locations, along with religious-sufistic elements, assume a significant place among these sources. As the Ottoman Empire ruled over three continents, geographical information and the names of geographical locations were often used in literary works, not only in poetry but also in prose, and they are still used today. Geographical place names, which poets use to make what they want to tell their audience more memorable and their intended message more powerful, appear in poetry in terms of their various aspects, such as the distance of places from each other, the unique characteristics of continents, regions or cities, along with issues, people or underground resources that are prominent in such places. In addition, poets used the names of many geographical locations in their poetry for six centuries, based on such major events as expeditions, conquests, besides commercial and political relations of the Ottoman Empire with other states. Baba Raḥīm Mashrab, whose real name is ʿAbd al-Raḥīm, is often known by various pseudonyms, such as Mashrab, Raḥīm Baba, Baba Raḥīm and Dīvāna Mashrab. He is one of the Sūfi poets who lived in the Chagatai Turkish period of Turkistān literature. The period in which he lived, the first half of the 17th century and the early 18th century (1640-1711 A.D.), is known as "the Period of Decline and Collapse" by some language history researchers or as "the Post-Classical Period" by others. During this period, which could be described as the latest period of Chagatai Turkish, poets wrote poems under the influence of ʿAlī Shīr Nawāʾī, who is often considered as the father of Chagatai Turkish. It is possible to say that Baba Raḥīm Mashrab was also influenced by ʿAlī Shīr Nawāʾī. However, he differed from ʿAlī Shīr Nawāʾī not only because Mashrab had a unique style and recited his poems in a state of ecstasy, but also because he had a distinctive lifestyle which was offered by his ṣūfī character and brought him widespread fame among people; he was more famous than his contemporaries. This study consists of an introduction, followed by sections addressing Baba Raḥīm Mashrab's life and providing an analysis of the geographical place names identified in the poems in his, and it ends with a conclusion. The introduction provides the reader with some concise information about the focus of the study. Following this section, general information about Mashrab's life is provided, and the main focus of the article is introduced. The names of geographical locations identified in Baba Raḥīm Mashrab's poetry are explained in broad terms, and poetry samples are provided. The analysis revealed that Baba Raḥīm Mashrab frequently used the names of geographical locations in the region where he lived, which is called " Turkistān " in his poetry. The poet’s emotional state was directly or indirectly affected by the events that he personally experienced in such places as Nemengān, Balkh, Badakhshān, Tashkent, along with their general characteristics or names and the events that happened there. His poetry also captured such elements. In addition to the names of geographical locations in Turkistān, Mashrab also used the names of geographical locations in the Arab region, which has religious significance, and although less frequently, he included those from the Anatolian region. The conclusion discusses the findings of the study.

Keywords:

Turkish Islamic Literature, Chagatai Turkish, Baba Raḥīm Mashrab, Sufism, Geographical Place Names,

PDF

___

Abdullah, Haci İsmetullah. Baba Rahim Meşreb Mebde-i Nûr. Taşkent: Özbekistan Respublikası Fenler Akademiyası Fen Neşriyatı Yayınları, 1994.
Âmini, Kâzım. Baba Rahîm Meşreb Mebde-i Nur. Kabil: El Ezher İntişaratı Müessesesi Yayınları, 2015.
Arıkoğlu, İsmail. “Divan Şiirinde Şehir Adlarının Tevriyeli Kullanımı Aydın-Tire Örneği”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 23 (Aralık 2008): 137-144.
Ayata, Eshat. Zerdüşt Spitama: Avesta (Bölümler). İstanbul: Kora Yayınları, 2011.
Baş, Münire Kevser. “Son Dönem Çağatay Şairi Baba Rahim Meşreb’in Manzum Fâtiha Tefsiri”. Toplum Bilimleri Dergisi, 13 (2013), 133.
Bayat, Halim. Külliyât-ı Meşreb Nemengânî. Peşaver: Tac Mahal Yayınları, ty.
Bilgili, Ali Sinan. “Tebriz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/219-222. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2007.
Dilçin, Cem. Divan Şiirinde Çağrışım Ögesi Olarak Yer Adları. Bornova-İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 2007.
Esin, Emel. “Amuderya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/98-99. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
Fidancı, Mahmut. Şah Meşreb Menâkıb-nâmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1994.
Gedik, Sadi. Meşreb (Baba RAHÎM) Mebde-yi Nûr. Ankara: TDK Yayınları, 2017.
Kabaklı, Ahmet. Divan Edebiyatı. İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 2011.
Kahhar, Tahir. “Babarahim Meşreb”, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. 15/97. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bak. Yayınları, 2000.
Kanabaev, Cemaldin. Baba Rahîm Meşreb’in Kişiliği, Şahsiyeti ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi SBE Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2013.
Köksal, M. Asım. Peygamberler Tarihi. 1/37. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
Küçük, Abdurrahman – Tümer, Günay. Dinler Tarihi. Ankara: Ocak Yayınları, 1993.
Mahdi, Mohammad Yasir. “Türk-İslam Kültür Merkezlerinden Biri Olarak Belh Şehri”. İSTEM. 18 (2011), 219-241.
Muhammedcanov, Abdullah. “Taşkent”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/145-148. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Onay, Ahmet Talât. Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2000.
Özçelik, Kenan. “Makteller ve Muharremiyeler”. Türk-İslâm Edebiyatı El Kitabı. ed. Ali Yılmaz. Ankara: Grafiker Yayınları, 2014.
Özgüdenli, Osman Gazi. “Nîşâbur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/149-151. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Pala, İskender. Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 2013.
Şener, Mehmet. “Mina”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/96-97. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Şengün, Necdet, “İslâmî Dönem Türk Edebiyatı – Gelişim Süreci”. Türk-İslâm Edebiyatı El Kitabı. ed. Ali Yılmaz. Ankara: Grafiker Yayınları, 2014.
Tacibayeva, M. “Meşreb”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. 6/338. Ankara: AKM Başkanlığı Yayınları, 2005.
Tan, M. Nedim. “Tay”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-2/582-583. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
Tolkun, Selahittin . “Meşreb”. Türk Kültürü Dergisi, 454 (Şubat 2001), 112.
Tomar, Cengiz. “Şam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/311-315. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Tosun, Necdet. “Çağatayca Yazılmış Menâkıpnâmeler”. İslâmî Türk Edebiyatı Sempozyumu. (İstanbul: Sütun Yayınları, 2012), 443.
Tuncel, Metin. “Dicle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/281-282. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Turan, Selami. “Necâtî Beğ’in Şiirlerinde Yer Adları”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 20 (1 Mayıs 2009), 135.
Yazıcı, Tahsin. “Belh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/410-411. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Yeniterzi, Emine. “Klasik Türk Şiirinde Ülke ve Şehirlerin Meşhur Özellikleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 3/15, (2010), 302-304.
Yılmaz, Kübra. “Türk İslam Edebiyatında Faziletnameler ve Mekke, Medine, Kudüs, Şam Üzerine Yazılmış Manzum Bir Faziletname”. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2/2 (Aralık 2017), 366-381.
Yusufov, Celaleddin. Baba Rahim Meşreb – Mihribânım Kaydasen. Taşkent: Gafur Gulam Namıdagi Neşriyat, 1990.