___

• Halil İnalcık, "Tanzimat'ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri" Belleten, Cilt sayı 109-112, 1964, s. 627.
• Takvim-i Vekâyi, 16 Cemaziyelevvel 1254, Defa 169, s. 2-3; 19 Zilhicce 1254, Defa 177, s.1
• Ahmet Lütfi, Ez Tarih-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, Cild-i Sadist Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet, 1306, S. 125-126. Yavuz Cezaro Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, Alan Yayıncılık, İstanbul, 1986, s. 2867287.
• Bşb. Arş. irade, Meclis-i Vâlâ, 22 Cemaziyeıevvel 1275, No. 17888.
• Bşb.Arş, irade, Dahiliye, 18 Zilkade 1276, No, 30450.
• Cemaziyelahir 1282 tarihli 'Meclis-i Âli-i Hazain Nizamnamesi", Düstur, Defa-i Saniye, Matbaa-iAmire, 1282, S, 886-888
• Zilhicce 1281 tarihli "Divan-ı Muhasebat Nizamnamesi", Düstur, Cild-i Sani, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1290, s. 135-144.
• Bşb, Arş. Maliyeden Müdewer Defterler, No. 9061, s. 5-16; Takvim-i Vekâyi, 13 Zilhicce 1255, Defa 193, s. 1-4,
• Bşb. Arş. Kâmil Kepeci Defterleri, No. 5886, s. 472.
• A Lütfi, age., Cüd-j Hamiş, 1302, s. 105.
• Mehmet Zeki Pakalın, Maliye Teşkilatı Tarihi (1442-1930), Cilt l, MSB, Tetkik Kurulu Yayım, Ankara, 1978, s. 26.
• Maliye Nezaretil İhsaiyat-A Maliye, 1325 Birinci Sene, Matbaa-i Amire İstanbul, 1327, s. 5; Pakalm, a.g.e, s. 26-27.
• Takvim-i Vekâyi, Gurre-i Cemaziyelahir 1258, Defa 243, s. l; A Lütfi, a.ge., Cild-i sabi, s. 41-42.
• İhsaiyat-l Maliye, s. 10-12.
• İlk atanan muhassıllar ve görev yerleri hakkında bkz. Takvim-i Vekâyi. 13 Zilhicce 1255, Defa 193, s, 1-4.
• Zilkade 1256 tarihli "Tanzimat-I Hayriyeye Dair Memalik-i Mahru saya Gönderilen Ferman-ı Âli”, A Lütfi, age., Cild-i Sadis, s. 156.
• liber Ortaylı, Tanzimattan Sonra Mahalli İdareler (1840-1878), Yayım, Ankara, 1974, s. 55.
• Zilkade 1255 tarihli "Talimat-ı Seniye"nin zeyilleriyle birlikte tam metni içi 1 bkz. Abdurrahman Vefik9 Tekâlif Kavaidi. İkinci Kısım,
• Kanaat Matbaası, Dersaadet, 1330, s. 7-38; Reşat Kaynar, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, TTK Yayını, Ankara, 1985, s. 237-254. "Meclislerin Azalan ve Reis-i Meclisin Suret-i İntihablanna Dair Ni zamname". A Vefik, a.g.e, s. 26-32; Kaynar, age., s. 254-257.
• 15 Safer 1256 tarihli "Divan-1 Hümayun Kaleminden Hazine-i Celi leye Mevrud İlmühaber", bent I, A Vefik, a.g.e, s. 39; Kaynar, age., s. 258.
• Tokat muhassılı Hilmi Efendi aşar tahsilini vaktinde yapa madığından halkın evine hücum ederek kendisini idam etmelerine neden olmuştur. Bşb. Arş. İrade, Meclis-i Vâlâ, 8 Şeval 1256, No. 188; ı ı Safer 1257, No. 299; Takvim-i Vekâyi, ı ı Receb 1256, Defa 205, s.
• A Lütfi, a,g.e, Cild-i Sabi, s. 34.
• 28 Şaban 1276 tarihli "Mülkiye memurlarının Mevad-l Maliye Hakkında Olan Vazaif-i Muhassasalarmı Mübeyyin Talimat-1 Umumiye”, Düstur, 1279, s. 366.
• 18 Şaban 1276 tarihli "Muhasebeci Efendiler ile Mal Kâtiplerinin Va zjfelerini Şamil Talimat”, bent I, Düştü, 1279, s. 378.
• Takvim-î Vekâyiç 10 Şaban 1276, Defa 5781 s. 1,
• Bu düzenlemelerin başlıcalan şunlardır: "Vilayet Nizamnamesi", ayrıca 29 Şevval 1287 tarihli "İdare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi", Düstur, Cild-i Ûlâ, Matbaa-i Amire, 1289. s. 608-651: 25 Muhar rem 1293 tarihli "idare-i Umumiye-i Vilayet Hakkında Talimat" ve I I Rebiyülevvel 1293 tarihli "İdare-i Nevahi Nizamnamesi", Düstur, Cild-i Salis, Matbaa-i Amire, 1293, s, 24-37.
• Charles Morawits, Türkiye Maliyesi, M,B.Tetkjk Kurulu Yayını, 1979,s. 53.
• "Umur-1 Maliyeye Dair Nizamname-i Mahsus”, Düstur, Cild-i Sani, Matbaa-iAmire, İstanbul, 1290, s. 4-21.
• Durum Devlet ve vilayet salnamelerinde açıkça görülmektedir.
• 13 Safer 1293 tarihli "Defterdar ve Muhasebeci ve Bilcümle Mal Memurlannın Vazaifine Dair Talimat", Düstur, Cild-i Salış, s. 271-276.
• Bşb. Arş. Maliyeden Müdewer Defterler, No. 9061, s. 122; Cevdet, Maüye 29 Receb 1269, No. 6652.
• İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinde Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, TIK Yayım, Ankara, 19889 s. 380-381, 11 Muharrem 1292 tarihli "Varidat ve Mesarifat-l Devletin Suret-i Ahz ve Sarfı Hakkında Bank-1 Osmani ile Hazine-i Celile ve Devair-i idare Beyninde Cereyan Edecek Muamelatı Muntazamının Nizamname”, Düstur, Dördüncü Cild, Matba-iAmjre, İstanbul, 1295. s. 396-399.
• Cezar, a.g.e., s. 289; ayrıca "Hazine-i Hassa-i Şahane Nezaret-i Celile sinin ilaveten memuriyet olmak üzere Maliye Nazın devletlû Rüşdü Paşa hazretlerine ihalesi" hakkında bkz. Bşb. Arş. irade, Dahiliye, 19 Zilkade 1284, No. 39877.
• Yavuz Cezar, "Tanzimat'da Mali Durum", istanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası Özel Sayı II Prof. Dr. Cavit Orhan Tütengil Anısına Armağan'dan Ayrıbasnm, İstanbul, 1984, s. 293.
• Bu konuda, 1260 (Bşb, Arş. Maliyeden Müdever Defterler, No. I IŞI 3, s. 13-14), ayrıca 1279 ve 1280 bütçelerine bakılabilir.
• Özellikle ceza kanunlarındaki hükümler için bkz. Gurre-i Rebiyülewel 1256 tarihli "Ceza Kanunname-i Hümayunu”, Suret-i Hatt-l Hümayun. (İstanbul), 1256; 28 Zilhicce 1274 tarihli "Ceza Kanunname-i Hümayunu”, Ceza Kanunname-i Hümayunudur, Tak vimhane-i Amire, 1274.
• Akif Paşa olayıyla ilgili olarak bkz. Bşb@ Arş. İrade, Meclis-i Vâlâ 17 Safer 1256 No.21; 3 Rebiyülahir 1256, No. 61: 19 Ramazan 1256, No. 180; Takvim-i Vekâyi, 20 Şevval 1256 Defa 213, s. 2-4; A Lütfi, age., Cild-i Sadis, s. 100. Kaynar, a.g.e., s. 218-224; Enver Ziya Karal, Osmanin Tarihi, V. Cilt, TIK Yayını, Ankara, 1988, s. 174.
• Takvim-i Vekâyi, 7 Cemaziyelevvel 1263, Defa 331, s. l; A Lütfi; age. Cild-i Sabi, s. 35, 53; İnalcık, a.g.m., s. 639.
• 18 Cemaziyelevvel 1286 tarihli 'Turuk ve Meabir Hakkında Nizamna me " ile aynı tarihli "Memalik-i Mahrusa-i Şahanede Turuk ve Meabirin İmar ve İdaresine Dair Talimat-n Umumiye”, Düstur, Dördüncü Cild, s. 302-317.
• "Mehakim-i Şerliye ve Nizamiyede Ruyet ve Hükm Olunan Davalardan Alınacak Rüsumat-1 Tahsiliyenin Suret-i istihsal ve istifası Hakkında Nizamname", Düstur, Cild-i Ûlâ, s, 365-371. Tanzimat sonrası Osmanlı bütçeleriyle ilgili olarak bkz Tevfik Güran, "Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları, 1841-1861" Belgeler, Cilt XIII, sayı 17, TIK Yayını, Ankara, 1988.
• Bu nizamnamelerin tam metinleri için bkz. Düstur. Cild-i Sani, s. 7073; Düstur, Cild-i saik, s. 226-231. Bütçelerle ilgili olarak yararlandığımız arşiv kayıtlan şunlardır: Bşb. Arş.' Maliyeden Müdevver Defterler, No. 8987, s. 4; İrade, Dahiliye, 13 Cemaziyeıeweı 1266, No. 12265; 23 Receb 1268, No. 15521;
• Meclis-i Mahsus. 7 Zihicce 1274, No. 529; Cun-e-iRebiyüıevveı 1277, No. 865; 6 Rebiyülewel 1283, Nö. 1301; 12 Muharrem 1284, No. 1412.
• Tanzimat döneminde yayınlanan bütçeler şunlardır: Devlet-i Aliye nin Yetmiş Dokuz Senesi Muvazene Defteridir, (İstanbul), 1280; Devlet-i Aliyenin Seksen Senesi Muvazene Defteridir, Matbaa-i Amire, 1281; Devlet-l Aliyenin Seksen Beş Senesi Muvazene Defteridir (İstanbul), 1286: Devlet-i Aliyenin Seksen Sekiz Sene si muvazene Defteridir, Matbaâ-ğ Amire; Devlet-i Aliyenin Doksan Senesi Muvazene Defteridir, Matbaa-i Amire, 1291; Devlet-i Aliyenin Doksan Bir Senesi Muvazene Defteridir, Matbaa-i Amire, 1292.
• Tercüman-A Ahval, 26 Ramazan 1278, No. 162, s. 2-4Şde 1277 bütçesi hakkında cetvelleriyle birlikte bilgi mevcuttur.
• Aş Heidborn. Manuel de Droit Public et Administratif de 11Empire Ottomano Volum I, Leibzig, 1908, s. 102.
• Örneğin, Bşb. Arş. İrade, Meclis-i Vâlâ, II Rebiyülevvel 1256, No. 42 1 2 Ramazan 1256, No. 173; 14 Zilhicce 1256, No. 246; 28 Şevval 1264, No. 3264; 6 Şaban 1280, No. 22690; 5 Muharrem 1283, No. 24812; 6 Mu harrem 1283, No. 24826.
• Takvim-i Vekâyi, 29 Cemaziyelevvel 1267, Defa 445. s. 2-3; Rebiyülevvel 1268, Defa 462, s. 1-2; 22 Cemaziyelevvel 1268, Defa 465, s, l; Salname, Sene 1275.
• Bşb. Arş. irade, Meclis-i Mahsus, 14 Receb 1276, no. 773.
• 19 Zilkade 1255 tarihli anılan 'Talimat-ı Şeniye”, bent 16.
• Bşb.Arş. irade, Meclis-i Vâlâ, 25 Zilhicce 1256, No. 255.
• 8 Zilhicce 1284 tarihli "Şura-yı Devlet Nizamnamesi", madde 2, Düstur, Cild-l Ûlâ, s. 703; 25 Muharrem 1286 tarihli "Şura-yı Devlet Nizamanme-i Dahilisi", Düstur, Cild-i Ûlâ, s. 707-708.
• Cuar, a.g.m„ s. 293.
• Bşb. Arş. İrade, Dahiliye, 21 Şevval 1256, No. 1316.
• Bu layihanın metni için bkz: Cevdet Paşa, (Yay. Cavid Baysun) Tezakir C. 11, TIK Yayını, Ankara, 1986, s. 227-242. 2. Devlet-i Aliyenin Seksen s. 5.
• Bin İki Yüz Doksan Üç Sene-i Maliyesinin Muvazene-i Umu- nüye Kanunudur. Oy, y), s. 8-9.
• Engin Deniz Akarlı, " 1872-1916 Bütçeleri Işığında Osmanlı Maliyesi nin Sıkıntıları" İktisat Fakültesi Mecmuasg Prof. Dr. C. Orhan Tütengü'in Anısına Armağan. Özel Sayı l, 1982, s. 226.
• Devlet-i Aliyenin Seksen Beş s. 16.
• Namık Kemal'in ifadesiyle "bizde daima hükümetin iradım esas tuta rak masrafı ona kıyas ve tatbik etmek adet hükmünde ise de ... kaide evvela iktiza eden masrafı düşünmek ve ona göre karşılık tedarikine çalışmaktır. BM. , "Masraf ve iradımız", İbret, 10 Zilkade 1289, No, 90,
• Gerek bütçe mazbatalarında, gerek devlet adamlarının ifadelerinde, gerekse basında çıkan yazılarda bu yaklaşımı bulmak mümkündür. Örneğin, Namık Kemal 1868 Fransa bütçesiyle, 1285 (1869/1870) Osmanil bütçesini karşılaştırırken (Kemal, "Muvazene-i Maliye", Hürriyet, 22-29 Cemaziyelevel 1286, No. 62, 63); Fuat Paşa'da os inanlı Devletinde kişi başına ortalama 45 kuruş vergi düşerken, bu oranın İngiltere'de 300 kuruş, Fransa'da 250 kuruş olduğunu belirtiyordu. Tercüman-ı Ahval, 24 Ramazan 1278, No. 161, s.4.
• Devlet-i Aliyenin Doksan Bir... s.6; C. Paşa, age., CIII, s. 28.
• Şevket Pamuk, Osmanin Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820 1913), Yurt Yayınlan, Ankara, 1984, s. 25-28; Orhan Kurmuş, Emperyalizmin Türkiye'ye Girişi, Savaş Yayınlan, Ankara, 1982, s. 60 vd.
• Yabancıların temettü vergisi kapsamına alınabilmesi için "bir milyon süngüye ihtiyaç" olduğu anlaşılıyordu. Zühdü Bey, İlm-i Usul-i Ma liye, Mekteb-i Mülkiye Matbaası, 1327, s. 123.
• Tanzimat vergi reformları ve rakamsal ayrıntılar için bkz. Abdüllatif Şener, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İşaret Yayınları, İstanbul, 1990
• Süleyman Sudil Defter-i Muktesxd, Birinci cild- Mahmud Bey Matbaası Dersaadet, 1306, s. 88-90.