Balkanlar'da Osmanlı Dönemi Maden Sanatı: XV.-XVIII. Yüzyıllar Arasında Faaliyet Gösteren Gümüş İşi Atölyeleri

Bu çalışmada XV.- XVIII. yüzyıllar arasında Balkanlar’da maden sanatı üretimi ve gümüşişi atölyeleri konu edinilmiştir. Bu dönemde Balkanlar’da üretilen maden eserlerinin bütününe bakıldığında başlıca üç tür üretim görülür, etnografik eserler, askeri kullanım amaçlı eserler ve liturjik eserler. Devletin ekonomik açıdan gereksinim duyarak gümüş ve altın eşyaların devlete ulaştırılması konusundaki tedbirler gereği öncelikle söz konusu gümüş eserler günümüze dek büyük kayba uğramıştır. Bugüne ulaşan gümüş eserlerin büyük çoğunluğunun ise Hıristiyan kültürüne ait olduğu görülmektedir. Olasılıkla belli oranda Müslüman nüfusun da elinde bulunduğunu varsayabileceğimiz gümüş eserler bu nedenle günümüze ulaşamamıştır. Öte yandan bu çalışma kapsamında ele alınan eserlerin büyük çoğunluğu kilise ve manastırların elindeki malzemedir ve Osmanlı siyasi politikasının başlangıcından beri Balkanlar’da kilise ve manastırların kurumsal yapısına sağladığı ayrıcalıklar sayesinde korunabilmiştir. XV.-XVIII. Yüzyıllar arasında Balkanlar’da gümüş işi üretiminin gerçekleştirildiği atölye ve işliklerin bütününe baktığımızda XV. Yüzyılda Osmanlı öncesinde de etkin atölyelerin varlığını sürdürdüğünü ve XVIII. Yüzyıla değin değişen, gelişen ve farklılaşan etkenler doğrultusunda üretim faaliyetlerinin nicelik ve niteliksel açıdan arttığını görebiliriz. Ayrıca bölgede Osmanlı hakimiyeti ile beraber daha büyük bir coğrafyada tekil bir siyasi egemenliğin sağlanmasıyla çok parçalı sınırlar ortadan kalkmış yeni ve daha çeşitli ticari olanaklar gelişmiş oluyordu. Bu dönem maden sanatı atölyeleri üretimleri açısından başlıca iki grupta değerlendirilebilir; ilki, halk tipi ve özel bir sanatsal yanı olmayan ürünlerin üreticileri, ikincisi ise yapıtlarına önemli düzeyde bir kalite katan ve daha çok maddi açıdan üst sınıfın taleplerine ve kiliseye yönelik üretim yapanlar. Üretim faaliyetlerinin gerçekleştirildiği başlıca atölyelerin XVI. ve XVII. yüzyıllarda gerek coğrafi gerekse pazar açısından Balkanların kuzey ve güneyinden doğuda Bulgaristan’a dek yayıldığı belirlenebilmektedir. Üretime etki eden faktörler arasında atölye koşulları, işgücü ve birikimi,talep ve arz koşulları, ticari etkenler ve çevreleyen sosyal ve ekonomik koşullardan izler bulmak mümkündür.İşte bu çoğul - kolektif ilişkiler bütünü söz konusu eserlerin günümüze dek kalan örneklerinin oluşum sebepleridirler. Bu çalışmada XV.-XVIII. yüzyıllar arası Balkanlar’da maden ve gümüş eserlerin üretim koşullarında başlıca belirleyenler mümkün olduğunca detaylandırılmaya çalışılmış ancak ortaya konan belirlemelerin sayısından çok nedensellikleri öne çıkarılmaya çalışılmıştır. Bu dönemde atölyelerin sayısal ve bölgesel ölçeği büyümüş üretim potansiyeli tüm Balkan coğrafyasında tümleşik pazar ve ticaret koşulları sayesinde artmıştır.

Metalwork in the Balkans During the Ottoman Period: Active Workshps of Silverwork Between the 15th and 18th Centuries

In this article, the production of metal artefacts and the workshops of silverwork in the Balkans between the XVth and XVIIIth centuries are investigated. Ethnographical, liturgical and military objects constituted the main three groups. Owing to the governmental precautions and regulations on gold and silver objects, the survival of historical examples of material culture is limited. However, the great majority of surviving silver objects, belonging to the Christian culture, have been protected by the help of the privileges given by the Ottoman administration for the churches and monasteries. The existing former workshops of the XVth century continued to develop towards the XVIIIth century showing a clear increase on quantity and quality in their production fostered by different factors. Once the Ottoman sovereignty in the Balkans was established, lots of trading options flourished due to a united administrative structure in the region. Metalwork workshops in this period can mainly be considered in two groups according to their production: the first group consisted of simple workshops producing metal goods for daily needs of public. The second group comprised sophisticated and qualified workshops working for higher-luxurious demands and for the churches. During the XVIth and XVIIth centuries, most of the active workshops were spread out throughout the Balkan lands from the North to the South-east. Searching the factors which were effective on production, it is possible to find out the traces of the conditions in the workshops, supplies and demands, and the surrounding social and economical conditions. The multi-cultural relations of the region and collective co-operations were the main reasons for the development in production. The aim of this paper is to put forward the main determinants on the production processes of metalwork and silverwork objects produced in the Balkans between the XVth and XVIIIth centuries and to focus on the problems of possible reasons forming and influencing their production. It can be stated that the quantity of workshops during this period increased and spread out throughout the Balkan lands by the help of the conditions of the united market and trading options.

PDF

___

Bach, I., Radojkovic, B. (1956) Umetnicka obrada metala¸Beograd.(n.p.)
Ballian, A. (1992). Eklesiastika asemika apo te Thessalia 17-18 aionas. Dodekato Sumposio Buzantines kai Metabuzantines Arkhaiologias kai Tekhnes, Programma kai Perilepheis Eisegeseon kai Anakoinoseon 35-36.
Bozic, I. (1952) Dubrovniki i Turska u XIV. veku Beograd. Naucna knjiga.
Drumev, D. (1976) Zlatarsko izkustvo, Sofija. L’academie Bulgare des Sciences.
Evliya Çelebi (2002) Seyahatname (Haz. Seyit Ali Kahraman – Yücel Dağlı ), İstanbul, Yapı Kredi Yay.
Farr, J. (2000) Artisans in Europe 1300-1914, Cambridge. Cambridge University Press.
Feher, G. (1968) Les unstensiles de cuivre Turcs d’Esztergum, Komárons Megyei Müzeumok Közlemériyei 1, Tata: 287-310.
Filipovic, M. S. (1963) Das erbe mittelalterlichen saschsischen bergleutte in den südslawischen landern, Südost Forschungen, Volume: XXII, 192-223.
Filipovic, N. (1953) Bosna-Hersek’te timar sisteminin inkiflafında bazı hususiyetler İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XV, 1-4,: 154-188.
Fiskovic, C. (1949) Dubrovacki zlatari ad XIII. XVII. Stolecja. Starohrvatska provjeta, Zagreb, 143-249.
Georgieva, S. (1959) Staroto zlatarstvo uv Vraça, Sofia. Izdaniena Bulgarskata Akademia na nautike.
Han, V. (1958) Orjentalni predmeti u Renesansnom Dubrovniku, Sarajevo. Orjentalni Institut u Sarajevu.
Hasanefendic, L. (1978) Prilog upoznavanju umjetnicke obrade bakra u Bosnii Hercegovini, Prilozi Za Orjentalni Institut u Sarajevu, 28, 29. Sarajevo, 378-410.
Ikonomaki, I., Papadopoulos, Y. (1988) Church silver, Patmos: 221-76.
Ikonomaki, I., Papadopoulos, Y. (1991) Church silver, Simonopetra: 163-86.
İnalcık, H. (1996). Osmanlı İmparatorluğu toplum ve ekonomi, İstanbul, Eren Y.
Karamehmedovic, M. (1980) Umetnicka obrada metala u Bosni i Hercegovini, Sarajevo. Biblioteka Kulturno Nasljede.
Kreflevljakoviç, H. (1928) Kazandziski obrt u Bosni i Hercegovini, Glasnik Zemaljskog Muzeja,41, Sarajevo, 5-32.
Kreflevljakoviç, H. (1935) Osnovi i obrti u Bosni i Hercegovini (1462-1878), Zbornik za Narodni Zivat i obicaje Juznih Slovenya knj. XXX sv. I. Zagreb,: 55-178.
Koneska, E. (1991) Geometriska ornamentika vrzj bakanite ramni sadovi vo Makedonija. Makadoski folklor, 48, Skopje, 319-327.
Lilkova, M. T. (1995) Church plate from the collections of the National Museum of History, Sofia. Borina.
Milofleviç, D. (1969) Medieval art in Serbia, Belgrade. Narodni Muzej
Milofleviç, D. (1980) Art in medieval Serbia from the 12th to tha 17th centuries, Belgrade (n.p.)
Mostras, C. (1995) Dictionnaire geographique de L’empire Ottoman, İstanbul.
Nicolescu, C. (1968) Argıntâria, Bucureflti.Muzeul de Arta al Republici Socialiste Romania Sectia de Arta Veche Romaneasca
Petkoviç, S. (1983) Artistic activity and the struggle for survival of the Serbian church during the sixteenth and seventeenth centuries, Balkan Studies V. 24, 617-630.
Radojkovic, B. (1962) Staro srpsko zlatarstvo, Beograd. Zavod za izdavanje udzbenike Narodne Republike Srbije.
Radojkovic, B. (1965) The Turko-Persian influences on Serbian decorative arts of the 16th and 17th centuries, Zbornik Likovne umetnosti, I, Novi Sad.
Radojkovic, B. (1966) Srpsko zlatarstvo XVI i XVII Veka, Novi Sad.Zavod za izdavanje udzbenike Narodne Republike srbije.
Radojkovic, B., Milovanovic, D. (1981) Masterpieces of Serbian goldsmiths’ work. 13th-18th century Exhibition, London. Bading Mansell, Wisbech.
Sotirov, I. (1984) Ciprovska Zlatarska Skola, Sofia.
Şabanovic, H. (1966) Dubrovnik devlet arflivi’ndeki Türk vesikaları (Çev. İsmail Eren) Belleten, XXX, 391-43.
Şakota, M. (1981) The treasury of Banja Monastery, Belgrade. Republicki Zavod za zastitu spomenika kulture