17. Yüzyılda Ayntâb Sancağında Sürsat Yükümlülüğü

Bu tetkik, Osmanlı Devleti’nin bir değişim ve dönüşüm asrı kabul edilen 17. yüzyılda ülkenin mütevazı bir san-cağı olan Ayntab’da sürsat mükellefiyetini konu almıştır. Sürsat olağanüstü durumlarda harp ihtiyaçları kap-samında talep edilen bir yükümlülüktü. Bu yükümlülük, mahiyeti itibariyle tam bir vergi olmayıp miktarı ve fiyatı merkezî idarece belirlenen arpa, un/ekmek, koyun, sadeyağ, bal ve odun/saman gibi ürünlerin reaya tarafından tayin edilen menzillerde nakledilerek orada askerlere akçe karşılığında satılmasıdır. Ayntab, tetkik edilen dönemde Maraş eyaletine bağlı bir sancak merkeziydi ve Ayntab ve Telbaşer kazaların-dan oluşuyordu. Liva halkı, sürsat yükümlülüğünü, doğu seferleri sırasında ekseriyetle aynen, batı yönündeki seferler esnasında da nakden yerine getirmiştir. Bu tetkikte başlıca kaynak olarak, T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı bünyesindeki Osmanlı Arşivi’nin çeşitli fonlarında kayıtlı döneme ait onlarca Sürsat Zahiresi/Bedeli Defteri, Mevkufat Defteri ile Ayntab Şer’iyye Sicillerinin yanı sıra çok sayıda vesika kullanılmıştır. Kaynakların elverdiği ölçüde 17. yüzyılda Ayntab sancağı/kazası özelinde sürsat yükümlülüğünün mahiyeti/kimliği, zaman içindeki seyri ve tarh-tahsil sürecindeki işleyişi takip edilmiş. Bu süreçte dönem boyunca ortaya çıkan kimi zaman radikal kimi zaman da yavaş ancak istikralı bir tarzda arızilikten daimiliğe; aynîlikten nakdiliğe doğru olan değişim/dönüşümü gözlemlenmiş. İlk başlarda aynen talep edilen akdî ve ivazlı bu mükellefiyetin zamanla tam bir vergiye nasıl dönüştürüldüğü izlenmiştir. Bu araştırma, dönemin ve bölgenin mali/iktisadi ve içtimai hatta idari vaziyetini biraz daha aydınlatmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Sürsat Zahiresi, Sürsat Bedeli, Osmanlı Devleti, Ayntab Sancağı/Kazası, Telbaşer Kazası, Avarız-ı Divaniye, Tekâlif-i Örfîyye

Sursat Obligation in Ayntâb Sanjak in the 17th Century

ABSTRACT This study deals with the sursat obligation in Ayntab, which was an average sanjak of the country in the 17th century, which was considered a century of change and transformation of the Ottoman State. Sursat was an obligation demanded within the scope of war needs in extraordinary situations. This obligation was not a full tax in nature, but the transportation of products such as barley, flour/bread, sheep, clarified butter, honey and wood/straw at destinations determined by the reaya and selling them to the soldiers in exchange for money. Ayntab was subordinate to the province of Marash in the studied period. It was a sanjak consisting of Ayntab and Telbaşer kazas. The people of Liva fulfilled their sursat obligation mostly in-kind during the eastern military campaigns and in cash the western military campaigns. As the main source in the research, dozens of Sursat Zahiresi/Bedeli Notebooks, Mevkufat Notebooks and Ayntab Şer'iyye Registers, as well as many documents belonging to the period recorded in various funds of the Ottoman Archive under the Presidency of the State Archives of the Republic of Turkey were used. As far as the sources allow, the nature/identity of the sursat obli-gation, its course in time and its functioning in the assessment-collection process were followed in the 17th cen-tury in the private of the Sanjak/Kaza of Ayntab. In this process, from randomness to permanence, which emerged throughout the period, sometimes radically, sometimes in a slow but steady manner; the change/transformation from in-kind to cash has been observed. It has been observed how this contractual and imposing obligation, which was demanded in the beginning, was transformed into a full tax over time. This re-search has illuminated the financial/economic, social and even administrative situation of the period and the region a little more.

Keywords:

Provisions (Zakhire) of Sursat, Bedel-i Sursat, Ottoman State, Ayntab Sanjak/Kaza, Telbasher Kaza, Avâriz-i Divaniye Tekâlif-i Örfîyye,

PDF

___

Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Ali Emiri (A.E.): Sultan IV. Murad (AE.SMMD.IV.), No.: 90-10664.
Ayntab Şer’iyye Sicili (AŞS), No.: 13, 14, 15, 28, 29, 30, 31, 35, 37, 44, 61, 62, 129, 162, 167, 170A, 170B, 171.
Bâb-ı Âsafi Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d.), No.: 77, 78.
Bab-ı Defteri Baş Muhasebe Kalemi Zimmet Halifesi Defterleri (D.BŞM.ZMT.d.), No.: 13760.
Bâb-ı Defteri Mevkufat Defterleri (D.MKF.d.), No.: 27441, 27445, 27446,27520, 27557, 27600, 27604, 27613, 27635, 27652, 27782.
Bâb-ı Defteri Mevkufat Kalemi (D.MKF), No.: 15/56, 12/41. Kamil Kepeci Tasnifi (KK.d.), No.: 2553, 2566, 2575, 2577, 2583, 2624, 2651, 2656, 2662, 2683, 2688, 2705, 2721, 2728, 2762, 2766, 2775.
Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d.), No.: 43, 457, 2414, 2790, 2805, 3167, 3178, 3251, 3471, 3474, 3476, 3451, 3600, 4386, 4407, 4409, 4422, 4433, 4482, 4488, 4952, 6633, 6634, 7104, 8475, 22395.
Tetkik Eserler Arslan, H. (2014). 17. yüzyılda Maraş Sancağı (siyasi, idari, iktisadi ve içtimai tarihi). Kahramanmaraş: Dulkadiroğlu Belediyesi Yayını.
Arslan, H. (2020). Osmanlı hâkimiyetinde Maraş’ın idari yapısı/taksimatı I: (Maraş/Dulkadir Eyaleti Dönemi (1531-1848). İ. Solak (Ed.), Maraş araştırmaları 1. 25-111. Konya: Palet Yayınları.
Barkan, Ö. L. (1993). Avarız. İslam ansiklopedisi, Cilt 2, 13-19. İstanbul: MEB Yayını.
Bölükbaşı, Ö. F. Riyal. DİA. (erişim tarihi 15.12. 2021) https://islamansiklopedisi.org.tr/riyal.
Genç, M. (2003). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi. Ankara: Ötüken.
Güçer, L. (1964). XVI-XVII. asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda hububat meselesi ve hububattan alınan vergiler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi yayını.
Hinz, W. (1990) İslam’da ölçü sistemleri. S. Acar (Çev.). İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını.
İnalcık, H. (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi-I 1300-1600. H. Berktay (Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası kültür yayını.
İnbaşı, M. (2004). Ukrayna’da Osmanlılar Kamaniçe seferi ve organizasyonu. Yeditepe yay.
İşbilir, Ö.(1996). XVII. yüzyıl başlarında şark seferlerinin iâşe, ikmâl ve lojistik meseleleri. Yayımlanmamış doktora tezi. İstanbul Üniversitesi. İstanbul.
Koçak, Z. (2010). Ayntab Şehri’nin sosyal ve ekonomik yapısı (1600–1650), Yayımlanmamış doktora tezi. Atatürk Üniversitesi. Erzurum.
Özharat, S. Z. (2014). IV. Mehmed Döneminde Ayntab Şehri’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1648-1687). Yayımlanmamış doktora tezi. Erciyes Üniversitesi. Kayseri.
Özlü, Z. (2004). XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Gaziantep. Gaziantep: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi yayını.
Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, II. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Pamuk, Ş. (1999). Osmanlı İmparatorluğunda paranın tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt yayını.
Polat, S. (2015). IV. Murat’ın Revan seferi organizasyonu ve stratejisi. Ankara: ATASE yayını.
Sahillioğlu, H. (1964). 17. Yüzyıl Sonunda Bolu Livası Sürsat Bedeli. Çele, 9, 15-21.
Sahillioğlu, H. Esedî, DİA. (erişim tarihi 15.12. 2021) https://islamansiklopedisi.org.tr/esedi
Uzunçarşılı, İ. H. (1983). Osmanlı Tarihi, IV, I. Kısım. Ankara: Türk Tarih Kurumu yayını.