1909 TARİHLİ ANAYASA DEĞİŞİKLİKLERİNİN HÜKÜMET SİSTEMİNE ETKİSİ
Osmanlı Devleti’nin ilk ve tek anayasası 23 Aralık 1876 tarihinde kabul edilen Kanun-i Esasidir. Bu anayasanın kabulü ile Birinci Meşrutiyet dönemi başlamıştır.
1876 Kanun-i Esasi (1876 Anayasası) padişahın tek yanlı işlemi ile kabul edilmiş bir anayasa-dır. Bu yönü ile ferman anayasa örneğidir. 119 maddeden oluşan bu anayasa yasama, yürütme ve yargı olmak üzere devlet organları ile birlikte temel hak ve hürriyetleri de düzenlemiştir.
Anayasa iki meclisten oluşan bir yasama organı ve düalist bir yürütme organını benimsemiştir. Yasama ve yürütme organlarının bu yapısı anayasanın yürürlükte olduğu dönem boyunca aynı kalmıştır. Ancak söz konusu organların yetki ve görevlerinde önemli bir dönüşüm yaşanmış, hü-kümet sisteminin yönü değişmiştir.
Yasama ve yürütme ilişkileri açısından 1876 Anayasası’nın ilk metni, hakimiyeti yürütme organı içinde Padişaha tanımıştır. Gerek yürütme organı içinde padişahın belirleyici olması gerekse ka-nun yapma ve meclisin feshi konularında padişaha tanınan hukuki yetkiler padişahı sistemin esas aktörü haline getirmiştir. Dolayısıyla 1876 Anayasası’nın benimsemiş olduğu sistem bir mutlak monarşidir.
İkinci Meşrutiyetin başlaması ile birlikte kabul edilen 1909 tarihli anayasa değişiklikleri ise ya-sama ve yürütme ilişkilerindeki dengeyi değiştirmiştir. Yürütme organının parlamenter sisteme uygun olarak oluşacağı kabul edilmiş, padişahın kanun yapımı üzerindeki etkisi azaltılmış ve meclisi feshetme yetkisi kullanılması oldukça zor bir yetkiye dönüşmüştür. 1909 değişiklikleri ile birlikte Osmanlı Devleti meşruti (sınırlı) monarşi dönemine girmiş ve parlamenter sisteme yüzünü çevirmiştir.
Bu çalışma, 1909 tarihli anayasa değişikliklerinin yasama ve yürütme ilişkileri üzerindeki etkisin-den hareketle hükümet sistemindeki dönüşümü ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Anahtar Kelimeler:
1876 Kanun-i Esasi, 1909 Tarihli Anayasa Değişiklikleri, Yasama ve Yürütme İlişkisi, Hükümet Sistemi
___
- Abadan, Y. (1957), “Osmanlı İmparatorluğunda Anayasa Sistemine Geçiş Hareketleri”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 14 (1), s. 3-37.
- Açıkgöz, M. Ü. (2021), “1876 Tarihli Kanun-i Esasi’de Yasama-Yürütme İlişkisi”, Yasama Dergisi, S. 43 (Ocak-Haziran), s. 61-86.
- Aldıkaçtı, O. (1982), Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
- Aliefendioğlu, Y. (1988), “Yasaların Cumhurbaşkanınca Geri Gönderilmesi”, Amme İdaresi Dergisi, 21/1, s. 5-25.
- Armağan, S. (1967), “Türkiye’de Parlamento Seçimleri”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 33 (3-4), s. 45-100.
- Arsel, İ. (1965), Türk Anayasa Hukuku’nun Umumi Esasları Birinci Kitap Cumhuriyetin Temel Kuruluşu, Ankara: Mars Matbaası.
- Arsel, İ. (1968), Anayasa Hukuku Demokrasi, İstanbul: Sıralar Matbaası.
- Arslan, R. (2013), Demokratik Yönetim Sistemleri Parlamenter, Başkanlık, Yarı-Başkanlık ve Konkordanz Yönetim Sistemleri, Bursa: Dora.
- Atar, Y. (2017), Türk Anayasa Hukuku, Ankara: Seçkin Yayıncılık.
- Boyunsuz, Ş. Ö. (2014), Başkanlı Parlamenter Sistem Cumhurbaşkanının Halk Tarafından Seçildiği Parlamenter Hükümet Modeli ve Türkiye’ye Tavsiye Edilebilirliği, İstanbul: XII Levha Yayıncılık.
- Dal, K. (1992), Türk Anayasa Hukuku, Ankara: Gazi Üniversitesi.
- Eren, A. (2021), Anayasa Hukuku Dersleri, Genel Esaslar- Türk Anayasa Hukuku, Ankara: Seçkin yay.
- Eroğul, C. (2010), Anatüzeye Giriş, (“Anayasa Hukuku”na Giriş), İmaj Yayınevi.
- Gözler, K. (2011), Anayasa Hukukunun Genel Teorisi Cilt I, Bursa: Ekin.
- Gözler, K. (2019), Türk Anayasa Hukuku, Bursa: Ekin.
- Gözübüyük, Ş. (2013), Anayasa Hukuku, Ankara: Turhan Kitabevi.
- Gözübüyük, Ş. (2017), Açıklamalı Türk Anayasaları, Ankara: Turhan Kitabevi.
- Gürdoğan, B. (1959), “İkinci Meşrutiyet Devrinde Anayasa Değişiklikleri”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, s. 91-105.
- İnalcık, H. (1964), “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-i Hümâyûnu”, Belleten, Cilt: XXVIII, Sayı: 112, s. 603-622.
- Kaan, O. (2021), “II. Meşrutiyet Dönemi Siyasal Gelişmelerinin Türkiye Demokrasi Tarihine Etkileri”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 10 (1), s. 345-368.
- Kaboğlu İ. Ö. (2016), Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), İstanbul: Legal.
- Kapani, M. (1993), Kamu Hürriyetleri, Ankara: Yetkin Yayınları.
- Karakoç, İ. (2006), “1876 Tarihli Kanun-ı Esasi’de Yürütme Organı”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 8(2), s. 115-150.
- Karamusafaoğlu, T. (1982), Yasama Meclislerinin Fesih Hakkı, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları. Linz, J. J. (1990), “The Perils of Presidentialism”, Journal of Democracy, The John Hopkins University Press.
- Narin, S. (2022), 1876 ile 1921 Anayasalarına Egemen Olan İlkeler ve Devlet Fonksiyonları, Ankara: Astana Yayınları.
- Okandan, R. G. (1977), Amme Hukukumuzun Ana Hatları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını.
- Onar, E. (2003), Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Siyasal ve Yargısal Denetimi ve Yargısal Denetim Alanında Ülkemizde Öncüler, Ankara.
- Onar, E. (2005), “Türkiye’nin Başkanlık veya Yarı-Başkanlık Sistemine Geçmesi Düşünülmeli mi?”, Başkanlık Sitemi, Ankara: Türkiye Barolar Birliği Yayınları.
- Ortaylı, İ. (2010), Türkiye’nin Yakın Tarihi, İstanbul: Timaş Yayınları, İstanbul.
- Ortaylı, İ. (2017), Osmanlı’da Değişim ve Anayasal Rejim Sorunu Seçme Eserler II, İstanbul: Türkiye İş bankası Yayınları.
- Özbudun, E. (2005), “Başkanlık Sitemi Tartışmaları”, Başkanlık Sistemi, Ankara: Türkiye Barolar Birliği Yayınları. Özbudun, E. (2017), Türk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Yayınları.
- Özçelik, S. (1983), Anayasa Hukuku Dersleri, İstanbul: Filiz Kitabevi.
- Özer, A. (1981), Batı Demokrasilerinde ve Türkiye’de Hükûmetin Kuruluş Yöntemleri, Ankara: Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi.
- Soysal, M. (1997), 100 Soruda Anayasanın Anlamı, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
- Tanör, B. (2017), Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Teziç, E. (2009), Anayasa Hukuku, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım.
- Tunaya, T. Z. (2009), Türkiye’de Siyasal Gelişmeler [1876-1938] Birinci Kitap, Kanun-i Esasi ve Meşrutiyet Dönemi, [1876-1918], İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 16.
- Üçok, C. ve Mumcu, A. (1993), Türk Hukuk Tarihi, Ankara: Savaş yay.
- Yayla, Y. (1986), Anayasa Hukuku Ders Notları, İstanbul: Filiz Kitabevi.
- Yılmaz, F. (2012), Türk Anayasa Tarihi, İstanbul: İz yayıncılık.
- ISSN: 2651-267X
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 2019
- Yayıncı: Gaziantep Üniversitesi