Orta Asya Sufî Grupların Ritüellerindeki 'Cehri Zikir' Kavramı ve Onun Etnografik Özellikleri

1 Fuat Köprülü, ‘Türk Edebiyatında İİk Mutasavvıflar’ (Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1976, s.31) adlı kitabında Dîvân-ı Hikmet’ten alınmış kısımda şunu dile getirmektedir: “yirmi altı yaşında sevdâya düşüp, Mansûr gibi ‘didâr’ için kavga ettiğini, bir pîr’e erişememekten türlü türlü dertlere tutulduğunu ve nihâyet yirmi yedi yaşında pîr’e ulaşmak dertlerinden kurtulup o dergâha lâyık olabildiğini’ söyler; hattâ bir ‘hikmet’inin nakâratı ‘zatî Ulu Hoca’m sana sığınıp geldim’, meâlindedir ki, bunun Yusûf Hemedânî hakkında olduğu ve yirmi yedi yaşında ona intisâb ettiği tahmin olunabilir.”

Anahtar Kelimeler:

-

Зикр джахр в ритуальной практике суфийских групп средней азии и его этнографические особенности

Keywords:

-,

PDF

___

ABDULHALİK, M.G. (1999), Navruz-nurk Ergenekon bayrami. Ankara.
ALİKULOVA, N. (2008), Majzub Namangoniy şeriyatining uziga hos hususiyatlari // Zahriddin Muhammad Bobur tavalludining 525 yilligiga bagişlangan konferantsiya materiyallari. Taşkent. 11.
BABACANOV, B. (2001a), İbragim – hazrat // İslam na territorii bıvşey Rossiyskoy İmperii (Hazreti İbrahim // Eski Rus İmparatorluğunun alanında İslâm), V.2, Moskova. .
BABACANOV, B. (2001b), Çilla // İslam na territorii bıvşey Rossiyskoy İmperii (Çilla // Eski Rus İmparatorluğunun alanında İslâm), Moskova.
BABACANOV, B. (2003a), Zikr djahr // İslam na territorii bıvşey Rossiyskoy İmperii. Entsoklopediçeskiy slovar (Cehri zikir // Eski Rus İmparatorluğunun alanında İslâm. Asiklopedik sözlüğü), V.4. Moskova.
BABACANOV, B. (2003b), Zikr djahr i sama: sakralizatsiya profannogo ili profanatsiya sakralnogo? // Podvijniki islama. Kult svyatıh i sufizm v Sredney Azii i na Kavkaze (Cehri zikir ve sema: profan şeylerinin kutsallatırılması mı kutsal şeylerin profanlaşılması mı? // İslâm temsilcileri. Azizler kültü ve Kafkasya’da ve Orta Asya’daki sufizm), s. 237-250, Moskova.
BASİLOV, V.N. (1992), Şamanstvo u narodov Sredney Azii i Kazahstana (Orta Asya ve Kazakistan halkı arasındaki şamanizm), Moskova: Nauka. BURİEV, O. (1993), Çilla nima // № 12. s. 24-25.
ÇVIR, L.A. (1983), Opıt analiza odnogo sovremennogo obryada v svete drevnevostoçnıh predstavleniy // Srednyaya Aziya, Kavkaz i zarubejnıy Vostok v drevnosti. (Eski Doğu Halklarının tecrübesine göre bir modern merasimin tahlili // Eski dönemdeki Orta Asya, Kafkasya ve Orta Doğu ), Moskova.
ÇVIR, L.A. (1985), Tri ‘çillya’ u tacikov // Etnografiya Tacikistana (Tacik halkında ‘üç çille’ kavramı), s. 69-77, Duşanbe.
GUBAEVA, S.S. (2001), Put v Zazerkalye (Pohoronno-pominalnıy ritual v obryadah jiznennogo tsikla // Sredneaziatskiy etnografiçeskiy sbornik. (Günlük hayatındaki cenaze ritüelleri // Orta Asya etnografik derleme kitabı), V.4. MS. s. 164-175, Moskova.
KAYUMOV (1998), Pulatjon dolma. Tazkirai Kayumiy, Taşkent. KNIŞ, A.D. (2004), Musulmanskiy mistitsizm: Kratkaya istoriya. (Müslüman mistisizmi. Kısaca tarih), Sankt-Peterburg..
KORVA (1985) – Kalendarnıe obıçai i obryadı narodov Vostoçnoy Azii. Novıy god. (Doğu Asya halklarının takvim adetleri ve merasimleri. Yeni Yıl), Moskova.
LOBAÇEVA, N.P. (1986), K istorii obryadov u zemledeltsev Sredney Azii // Drevnie obryadı verovaniya i kulturı narodov Sredney Azii, (Orta Asya çiftçilerinin adetlerinin tarihi hakkında), s. 6-30., Moskova.
MUMİNOV, A. (2001), Arslan-bab // İslam na territorii bıvşey Rossiyskoy İmperii. (Arslan-bab // Eski Rus İmparatorluğunun alanında İslâm), V.3. , Moskova.
NEGMATİ, A.E. (1989), Zemledelçeskie kalendarnıe prazdniki drevnih tacikov i ih predkov (Eski Tacikler ve atalarının tarımsal takvim törenleri), Duşanbe..
NURMONOV, F. (2003), Uzbek halk eposlarida Hizr obrazining epik talkini // Uzbek tili ve adabiyati. № 4. s. 61-65.
NURMONOV, F. (2004), Hizr obrazi genezisiga doyr ayrim mulohazalar // Uzbek tili ve adabiyati. № 2. s. 51-54.
PANTAUSOV, N. (1888), Molitvennıy seans ordena Djagriya-Kadriya v Taşkente // Zap. ZapadnoSibirskiy otdel. İmeratorskogo Russkogo geografiçeskogo obşestva Kn.10. Omsk, (89)
(Djagriya-Kadriya tarikatının dua seansı). PMA 1 – Polevıe materialı (saha araştırmaları). Özbekistan Cumhuriyeti Namangan Vadisi Çustskiy bölgesinin Karkidon köyü. Mayıs, 2003.
PMA 2 - Polevıe materialı (saha araştırmaları). Özbekistan Cumhuriyeti Namangan Vadisi Çustskiy bölgesinin Damabad köyü. Mayıs, 2003.
PMA 3 - Polevıe materialı (saha araştırmaları). Özbekistan Cumhuriyeti Fergana Vadisi’nin Kokand şehri. Haziran, 2003.
PMA 4 - Polevıe materialı (saha araştırmaları). Kazakistan Cumhuriyeti, Almatı şehri. Haziran 2003.
PMA 5 - Polevıe materialı (saha araştırmaları). Özbekistan Cumhuriyeti Namangan Vadisi Çustskiy bölgesinin Karkidon köyü. Mayıs, 2004.
RAHİMOV, R.R. (1966), Narodnıy selskohozyaystvennıy kalendar i sçet vremeni // Таджики Каратегина и Дарваза, (Halk ziraat takvimi ve zaman ölçüleri. Karategin ve Darvaz Tacikleri), V.1. Duşanbe.
RAHİMOV, R.R. (1999), Al-Hadir // İslam na territorii bıvşey Rossiyskoy İmperii (Eski Rus İmparatorluğunun alanında İslâm), V. 2. s.91-93, Moskova.
SUFİZM (2001) – Sufizm v centralnoy Azii (zarubejnıe issledovaniya) / Otv.red. A.A. Hismatulin. SPB. (Orta Asya’da sufizm)
TOYCANOV, K., İSMOİLOV, H. (1994), Yassaviy hilvati (rivoyat va hakikat) // Goyiblar hayelida engan çiroklar. s. 155-168, Taşkent.. i İbrahim Hazrat ve onun faaliyeti hakkında daha geniş bilgi almak için Babacanov 2003a bkz.
ii Nakşibendilik: XIV. yüzyılda Buhara’da yaşayan Muhammed Bahauddin Şah-ı Nakşibendî'nin isim babası olduğu İslâm (Sünni İslam) dinî tarikâtı.
iii Yesevilik: Yesi şehrinde (günümüzde Kazakistan’daki Türkistan şehri) yaşamış Ahmed Yesevi’nin ismini taşıyan en büyük sufi tarikatlarından biridir.
iv Чилла (Çille): Tabiatın ve insanın en riskli, zor ve sorumlu dönemlerinden biridir. Çille, genellikle yeni evlenenlerin, ölülerin ve bebeğin dünyaya gelmesinden sonraki 40. gün için kullanılır. Bu günlerde insanlar özel kurallara, büyücülükle ilgili adetlere, çeşitli tabulara uyup kendilerine sınırlama getirirler. Çille hakkın-da ve gelenekleriyle ilgili bkz. Çvır 1983, 1985: S.69-77; Babacanov 2001b; Gubaeva 2001: 164-175; Buriev 1993: 24-25
v Mazduba Namangoniy: XIX. yüzyılda Fergana Vadisi’nde yaşamış bir şeyh. Türki dilinde (eski Özbek Dili) ve Farsça yazılmış ‘Тазкиратул авлиё’ (‘Tazkiratul avliye’), ‘Дар тавзех’ (‘Dar tavzeh’) ve çeşitli divanların yazarıdır. Doğum tarihi bilinmemektedir. Ölüm tarihi ise bazı kaynaklarda 1856 yılı olarak belirtilir.
(Kayumov 1998: 188 bkz.) Eğitimini Buhara’da tamamlamıştır. Hüseyin Yangikurganiy’in müridi olup ondan irşad (sufi hocası olma imkânı) hakkını almıştır; daha sonra şeyh olmuştur. Kendisi Namangan bölgesinde yaşamış ve müritlerine tasavvuf ilmi öğretmiştir. Bir süre sonra tarikat lideri olmuş; öğrencilerinin vasıtasıyla ‘мажзубийа’(‘maczubiya’) isminde bir sufi grup oluşturmuştur. Majzubiya günümüzde de faaliyetini sürdürmektedir (Alikulova 2008: 11).
vi Şaman ritüellerinde doyra aletinin rolü hakkında daha geniş bilgi almak için bkz. (Basilov, 1992: 63). vii İşan buva’nın müritlerinin yumurta yemeleri yasakmış. Eğer bir mürit istemeden söz konusu kuralı çiğnerse rüyalarında İşan buva gelip ceza veriyormu