DOĞU TÜRKÇESİNE AİT İLK KUR'AN ÇEVİRİLERİNİN TARİHLENDİRİLMESİNE KATKILAR

Her bir dinin kültürel dünyası, o dine inananların inanç tarihinin dışında dil, kültür ve edebiyat tarihlerini de etkiler. Türkler, İslamiyet'i benimsedikten sonra, Kur'an'ı Türkçeye çevirme işine girişirler. Doğu Türkçesine ait bu ilk çevirilerden elimizde TİEM 73, Rylands, Anonim Tefsir, Hekimoğlu, Özbekistan, Meşhed Âstân-ı Kuds-i Razavî Kütüphanesi 293, 1007 ve 2229 numaralarda kayıtlı nüshalar bulunmaktadır. Bu ilk çevirilerin din terminolojisinin Türk diline aktarımının üstesinden gelerek Türk dilinde daha önce tanıklanmayan sözcükleri de içeren, zengin bir söz varlığıyla dili geliştirdikleri görülmektedir. Doğu Türkçesi ilk Kur'an çevirilerinde fiillerin incelenmesinden elde edilen sonuçlar, bu eserlerin, tarihî Türk dili grameri bakımından da önemine işaret etmektedir. TİEM 73, Rylands, Anonim Tefsir, Hekimoğlu ve Özbekistan nüshaları üzerinde hazırlanan bu çalışmada Doğu Türkçesi ilk Kur'an çevirilerindeki fiillerden elde edilen sonuçlarla Karahanlı ve Harezm Türkçesi fiil gramerleri karşılaştırılmıştır. Özellikle çekim morfolojisine ilişkin elde edilen bilgilerle Karahanlı ve Harezm Türkçesi dönemlerine ait olduğu düşünülen Kur'an çevirilerinin tarihlendirilmesine katkılar sağlanması amaçlanmaktadır.

A Period Classification Study of the Early Eastern Turkish Quran Translations

Religious beliefs bring about the cultural impact on the culture of their followers. In addition to the religious history, the cultural sphere of each religion also influences and enriches the language, culture, literature history of its followers. Following the adaptation of Islam by Turks, Turks translated the Quran into Turkish. Translations belonging to Eastern Turkish TİEM 73, Rylands, Anonim Tefsir (Orta Asya Tefsiri), Hekimoğlu, Özbekistan (Taşkent), Meşhed Âstân-ı Kuds-i Razavî Library nr. 293, nr. 1007, and nr. 2229 editions are available for research. These initial translations took up the role of transferring religious terminology into Turkish and brought about a rich and unique vocabulary which included words that had never been seen before in Turkish vocabulary. The results obtained through the analysis of verbs in the early Eastern Turkish Quran translations with the perspective of derivation and inflection morphology indicates their importance for Turkish linguistic history. This study relying on the verbs included in TİEM 73, Rylands, Anonim Tefsir, Hekimoğlu, and Özbekistan editions, Karahanlı and Harezm Turkish verb grammars are compared in the light of the results derived from the study of early Eastern Turkish Quran translations. Especially, the outcomes obtained through inflection morphology analysis paves the way for a reassessment of various studies that belong to Karahanlı and Harezm Turkish era. With this, it is aimed to contribute to the dating of the texts.

PDF

___

ARGUNŞAH, Mustafa ve SAĞOL YÜKSEKKAYA, Gülden (2013), Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça Dersleri, İstanbul: Kesit Yayınları.
ARGUNŞAH, Mustafa (2019). “Harezm Türkçesiyle Yapılan Kur’ân Çevirisinin Beş Nüshası”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 8 (2), 654-698.
ATA, Aysu (2002), Harezm - Altın Ordu Türkçesi, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 36, İstanbul: Kitap Matbaası.
ATA, Aysu (2009), “Türk Dillerinde +lA Çokluk Eki”, International Journal of Central Asian Studies, (13), 89-99.
ATA, Aysu (2013), Karahanlı Türkçesinde İlk Kur'an Tercümesi: Rylands Nüshası, Giriş-MetinNotlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
BOLTABAYEV, Saidbek (2019), “Tefsîr-i Taberî’nin Harezm Türkçesi İle Yapılan Tercümesi: ‘Tefsirli Meşhed Nüshası’”, Yeni Türkiye, İlk Dönem İslâmî Eserler Özel Sayısı-II, 25 (106), 435-442.
BROCKELMANN, Carl (1954), Osttürkische Grammatik Der Islamischen Litteratur-Sprachen Mittelasiens, Leiden: E. J. Brill.
COŞGUN, Gökhan (2017), “İran Meşhed Kütüphanesindeki Türkçe Satırarası Kur’an Tercümeleri ve 2229 Numaralı Tercüme”,TÜLED-Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi, 1, 15-34.
ECKMANN, Janos (2014a),"Kur'an'ın Doğu Türkçesine Tercümeleri", Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (haz. O. F. SERTKAYA), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 244-253.
ECKMANN, Janos (2014b). "Doğu Türkçesinde Bir Kur'an Çevirisi". Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (haz. O. F. SERTKAYA), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 254-272.
ECKMANN, Janos (2014c), "Harezm Türkçesi", Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (haz. O. F. SERTKAYA), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1-38.
ERASLAN, Kemal (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ERCİLASUN, Ahmet Bican ve AKKOYUNLU, Ziyat. (2014), Dîvânu Lugâti't-Türk, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ERCİLASUN, Ahmet Bican (2014), Kutadgu Bilig Grameri Fiil, Ankara: Akçağ Yayınları.
ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation (Vol. I, II), Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
ERDAL, Marcel (2004), A Grammer of Old Turkic, Leiden: Brill.
GÜNER, Galip (2008), Karahanlı Türkçesinde Fiiller, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
GÜNER, Galip (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2003), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KARAAĞAÇ, Günay (2013), Türkçenin Ses Bilgisi, İstanbul: Kesit Yayınları.
KARAHAN, Akartürk (2013), Dîvânu Luġâti't-Türk'e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
MAHMUT B. ALİ (2014), Nehcü'l-Ferādîs. (tıpkıbasım ve çeviriyazı J. Eckmann), (haz. S. TEZCAN ve H. Zülfikar), (dizin ve sözlük A. Ata), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
MANSUROĞLU, Mecdut (1998), “Karahanlıca”, Tarihî Türk Şiveleri, (haz. Mehmet AKALIN). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 133-171.
NALBANT, Mehmet Vefa (2002), “-DUK Eki ve Divânü Lûgati't-Türk'te -DUK Ekli Görülen Geçmiş Zaman Çekimi”, Türkoloji Dergisi, 15(1), 193-203.
ÖLMEZ, Zuhal (2011), “Karahanlı Türkçesinin Dil Bilgisi Üzerine Notlar”, Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eserleri Kutadgu Bilig Bildirileri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 407-413.
ÖZKAN, Mustafa (2005), “Tarihî Perspektiften Bilim Dili Olarak Türkçe”, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, S.XXXIII,141-158.
ÖZYETGİN, Ayşe Melek (2001), Ebû Hayyan, Kitâbu'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk (Fiil: TarihîKarşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, Ankara: Köksav Yayınları.
REZAEİ, Mehdi (2016), “Hârezm Türkçesiyle Yazılan Bir Kur’an Tercümesi (Meşhed-Âstân-i Quds-i Razavî Nüshası)”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5 (3), 1094-1113.
SAĞOL, Gülden (1993), Old Turkish and Persian Inter-Linear Qur’an Translations II: An InterLinear Translation of the Qur’an into Khawarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile: Part I: Introduction and Text, Harvard University.
ŞİMŞEK, Yaşar ve SERTKAYA, Osman Fikri (2015), “Horezm Türkçesi ile Yapılan Kur’ân Tercümelerinden Meşhed Nüshası Üzerine İlk Bilgiler I”, TEKE Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4 (4), 1382-1412.
ŞİMŞEK, Yaşar (2017), “Meşhed Nüshası Türkçe Kur’ân Tercümesinin Söz Varlığı Üzerine Notlar I”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 42, 97-111.
ŞİMŞEK, Yaşar (2018), “Meşhed Nüshası Türkçe Kur’ân Tercümesinin Söz Varlığı Üzerine Notlar II”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 43, 65-70.
ŞİMŞEK, Yaşar (2019a), Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293. No.], GirişMetin-Dizin) 1. Cilt, Ankara: Akçağ Yayınları.
ŞİMŞEK, Yaşar (2019b),“Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Meşhed Nüshasının (293. No.) Türk Dili Tarihindeki Yeri ve Önemi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 67 (Haziran), 87152.
ŞİMŞEK, Yaşar (2019c), Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293. No.], GirişMetin-Dizin) 2. Cilt, Ankara: Akçağ Yayınları.
TEKİN, Şinasi (1975), “Bilinen En Eski İslâmî Türkçe Metinler: Uygur Harfleriyle Yazılmış Karahanlılar Devrine Âit Tarla Satış Senetleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S.IV, 157-186.
TEKİN, Talat (2013a), “Zetacism and Sigmatism In Proto-Turkic”, Makaleler 1. (haz. E. YILMAZ ve N. Demir).,Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları:15-44.
TEKİN, Talat (2013b), “New Examples of Zetacism”, Makaleler 1,(haz. E. YILMAZ ve N. DEMİR), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 235-239.
TEZCAN, Semih (1978), “En Eski Türk Dili ve Yazını”, Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları: 271-325.
TEZCAN, Semih (1981), “Janos Eckmann: Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation. Bibliotheca Orientalis Hungarica XXI, Akadėmiai Kiado, Budapest, 1979, 359 s., 8”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1978-1979, 279-294.
TOGAN, Zeki Velidî (1960), "Londra ve Tahrandaki İslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair". İslâm Tetkikleri Dergisi, C.III (1-2), 133-160.
TOPRAK, Funda (2005), Harezm Türkçesinde Fiil, Ankara: yy.
USTA, Halil İbrahim (2011), Orta Asya Kur'ân Tefsiri, Ankara: Poyraz Ofset.
ÜNLÜ, Suat (2018), Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır-altı Transkribeli Kur’an Tercümesi TİEM73: Tıpkıbasım Kur’ân-ı Kerîm Transkribeli Metin: 5-6. Konya: Selçuklu Belediyesi Yayınları.
ÜŞENMEZ, Emek (2013), Türkçe İlk Kur'ân Tercümelerinden Özbekistan Nüshası: Giriş-İncelemeMetin-Sözlük-Ekler Dizini-Tıpkıbasım, İstanbul: Akademik Kitaplar.
ÜŞENMEZ, Emek (2017), “Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Meşhed Nüshası Satır Arası Türkçe - Farsça Tercümeli (No. 2229) (Orta Türkçe)”, Turkish Studies, 12 (3), 717-772.