Gregoryen Ermeni Kilisesinde Patrik Seçiminin Krize Dönüşmesi ve Bunun Türk Basını İle Amerikan Belgelerine Yansıması (1944-1950)

1927 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Ermeni patriği olarak seçilen I. Mesrop Naroyan’ın 1944’teki vefatının ardından ortaya çıkan yeni Ermeni patriği seçimiyle ilgili kriz, 1461’te Fatih Sultan Mehmet’in talimatıyla kurulan İstanbul Ermeni Patrikliği’nin cemaat liderliği hususunda yaşadığı en büyük kriz olmuştur. Naroyan’ın vekili olan Kevork Arslanyan’ın seçim sürecini bir türlü başlatmaması patrik adayı Bahtiyaryan çevresinde şekillenen muhalefetin yanı sıra birçok uluslararası aktörün bu sürece dâhil olmasına neden olmuştur. Soğuk Savaş’ın başlangıç yıllarına rastgelen bu dönemde krizi kendi içinde çözmeye çalışan Türk Hükümeti Şemsettin Günaltay ile başlattığı müdahale sürecini 1950 yılında iktidara gelen Demokrat Parti zamanında hızlandırmıştır. Nihayetinde, 1950 yılı sonunda, sürpriz bir aday, Trabzon doğumlu Karekin Haçaduryan 112. Ermeni Patriği olarak göreve başlamıştır. Bu çalışma yaklaşık yedi yıl süren bu kriz sürecini Amerikan belgeleri ve dönemin gazeteleri yardımıyla siyasi tarih bağlamında açıklamayı hedeflemektedir. Çalışmanın giriş kısmında Patrikhane’nin tarihçesi Cumhuriyet öncesi dönemdeki Türk-Ermeni ilişkilerinin dönüm noktalarıyla beraber sunulmaktadır

Anahtar Kelimeler:

İstanbul Ermeni Patrikhanesi, Arslanyan, Haçaduryan

The Patriarchal Election Crisis At The Armenian Patriarchate Of Istanbul: The Repercussion Of The Crisis In The American Consular Reports And Turkish Press (1944-1950)

The death of the first Armenian Archbishop of İstanbul during the Republican era, Mesrob I Naroyan, in 1944 led to an unprecedented leadership crisis throughout the whole history of the Patriarchate of İstanbul, which was established in 1461 upon the orders of the Ottoman Sultan Mehmed II. Several international actors, including the main opposition candidate Bakhtiyarian to the locum tenens Archbishop Kevork Arslanian, were involved in the process when the latter refused to initiate the election process for the post of next Archbishop. As this period coincided with the beginnings of the Cold War, the Turkish government strove to solve the interim crisis within its boundaries, a process which started with the Prime Minister Şemsettin Günaydın in 1949 and was finalized in the first months of the Democrat Party government. Finally, in December 1950, an unexpected candidate from South America, Karekin I Khachadourian, who was born in Trabzon, was elected as the 112th Archbishop of İstanbul. This study focuses on unfolding the events during this crisis period of almost seven years from a political history perspective with the help of American government documents and the leading Turkish papers of the time. This article also introduces the history of the Patriarchate of İstanbul before the Republican era with special reference to cornerstones of the Turkish-Armenian relations

Keywords:

The Armenian Patriarchate of İstanbul, Arslanian, Khachadourian,

PDF

___

Amerikan Arşiv Belgeleri National Archives Records Administration, NND, 938782, RG:84 Gazeteler
Milliyet Gazetesi, 10 Temmuz 1950
Milliyet Gazetesi, 10 Temmuz 1950
Milliyet Gazetesi, 8 Ağustos 1950
Milliyet Gazetesi, 27 Eylül 1950
Milliyet Gazetesi, 20 Ekim 1950
Milliyet Gazetesi, 21 Ekim 1950
Milliyet Gazetesi, 3 Kasım 1950
Milliyet Gazetesi, 4 Kasım 1950
Milliyet Gazetesi, 10 Kasım 1950
Milliyet Gazetesi, 29 Kasım 1950
Milliyet Gazetesi, 3 Aralık 1950
Milliyet Gazetesi, 3 Aralık 1950
Milliyet Gazetesi, 4 Aralık 1950
Milliyet Gazetesi, 5 Aralık 1950
Milliyet Gazetesi, 31 Aralık 1950
Milliyet Gazetesi, 12 Mart 1951
Milliyet Gazetesi, 17 Mart 1951 Makale ve Kitaplar
AKANDERE, Osman;“Milli Mücadele Yıllarında Marmara Bölgesinde Faaliyet Gösteren Müfrezeler Milis Kuvvetleri ve Çeteler (1918-1922)”,Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Konya 2008, Sayı:19.
AKBIYIK, Yaşar ;“Milli Mücadelede Güney Cephesi”, Türkler, Cilt:15, Yeni Türki- ye Yayınları, Ankara 2002.
AKBULUT, İlhan; “Türk Tarihinde Ermeniler”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: 50, Ankara 2001.
AYHAN, Veysel; “Ermeni Kimliğinden Ermeni Sorununa Geçiş Sürecinde Rol Oynayan İçsel ve Dışsal Faktörler, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakül- tesi Dergisi, Cilt:24, Sayı 1, Bursa 2005.
AVCI, Cemal; “Milli Mücadelede Türk-Ermeni ve Gürcü İlişkileri”, Ankara Üniver- sitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Cilt: 4 Sayı: 13 Ankara 1994.
BUDAK, Ömer;“Sevr Paylaşımı”, Türkler, Cilt:15, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 200 BURAK, Durdu Mehmet;“Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Ermeni Faaliyetle- rinden Kısa Bir Kesit”, Karadeniz Araştırmaları, Cilt: 3, Sayı: 12, Karam Yayınları, Çorum 2007.
_________; “Lozan’da Ermeni Meselesi Tartışmaları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Cilt:21, Sayı:62, Ankara 2005.
ÇELİK, Kemal; Milli Mücadelede Adana ve Havalisi 1918-1922, TTK Yayınları, Ankara 19
ÇİÇEK, Kemal; “Türk-Ermeni Anlaşmazlığının Siyasi Kökenleri Tehcir ve Dönüş Üzerine Yaklaşımlar”, Teori, Sayı: 183 (Nisan 2005).
ELÖVE, Mustafa Emil; “Türkiye’de Din İmtiyazları”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fa- kültesi Dergisi, Cilt: 10,Sayı: 1 Ankara 1953.
ERASLAN, Cezmi; “Birinci Dünya Savaşı ve Türkiye”, Türkler, Cilt: 13, Yeni Tür- kiye Yayınları Ankara 2002.
Ermenilerin Yaptığı Katliamlar; Rus Generali Mayeswki’nin Anıları, Çeviren: Azmi Süslü, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1986.
ERSAN, Mehmet; Selçuklular Döneminde Anadolu’da Ermeniler, TTK Yayınları, An- kara 2007.
İLTER, Erdal; “Ermeni Meselesinin Doğuşunda ve Gelişmesinde İngiltere’nin Rolü”, OTAM, Ankara 2005.
KILIÇ, Davut;“Selçuklulara Kadar Anadolu’da Gregoryen Ermeni Kilisesi”, Türk Kültürü, Sayı: 452, Ankara 2000, 754.
KÜÇÜK, Abdurrahman; “Gregoryen Ermeni Kilisesi’nin Oluşması ve Konsil Ka- rarları Karşısındaki Tutumu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1997, Cilt: 35.
____________; Belgelerin Işığında Türk-Ermeni Münasebetlerine Genel Bir Ba- kış”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 31, Ankara 1994.
SCHLİCKLİN, Jean; “Ermeni Meselesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, İstanbul 19 SOYSAL, İsmail; Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, Cilt:1, Ankara 1989.
ŞAHİN, Gürsoy; “Türk-Ermeni İlişkilerinin Bozulmasında Amerikalı Misyonerle- rin Rolleri Üzerine Bir İnceleme”,Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 7, Sayı: 1, Afyon 2005.
ŞAHİN, Naci; “Ermeni Sorunu ve Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Doğu Anadoluıda Ermeni Faaliyetleri”,Afyon Kocatepe Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 7, Sayı 1(Ermeni Özel Sayısı), Haziran 2005.
ŞAHİN, Recep; Tarih Boyunca Türk İdarelerinin Ermeni Politikaları, Ötüken Yayınları, İstanbul 1988.
TOSUN, Ramazan; “Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Mahiyeti”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya 2004.
URAS, Esat; Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul 1987.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı; Osmanlı Tarihi, Cilt: 2, TTK Yayınları, Ankara 1998, s. 6. Web Sitesi http://www.hyetert.com (İstanbul Ermenilerine Dair Haberler), 31 Ocak 2011.