Cumhuriyet Dönemine Geçiş Sürecinde Diyarbakır'da İktisadi-Mali ve Sosyal Yapı

Diyarbakır, uzun bir imparatorluk tecrübesi sonrasında reformist bir sürecin başlangıcını temsil eden Cumhuriyet dönemine geçişte de tarihi konumuna uygun olarak idari, kültürel ve ekonomik merkez olma durumunu sürdürecektir. Her ne kadar Osmanlı dönemindeki kalkınmacı yaklaşımlar uygulanmak istenmişse de sosyal yapıdaki yetersizlikler, idari ve mali sorunlardan dolayı hedeflere ulaşmanın uzağında kalınmıştır. Cumhuriyet sürecine geçişle kamu müdahaleciliğinin merkezde olduğu bölgesel kalkınmacı bir yaklaşımla “Birinci Umum-i Müfettişlik” kurulacaktır. Bu durum Güneydoğu Anadolu'nun ekonomik gelişmişlik sorununun aşılmasında kamunun coğrafi temelli genel kalkınmacı politik yaklaşımı hakkında da önemli ipuçları vermektedir. Ancak Diyarbakır'da kalkınma yetersizliği sorunuyla mücadelede devralınmış sosyal yapının niteliği, mali uygulamalar, sanayi ve tarımsal üretim gibi faktörler belirleyici olacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Diyarbakır, Güneydoğu Anadolu, Kalkınma, Cumhuriyet, Sanayi, Tarım, Sosyal Yapı.

Economic, Financial and Social Structure in Diyarbakır During the Transition Period of Republican Phase

Diyarbakır, after a long imperial experience and in the transition to the Republican period that represents the beginning of a reformist phase, will continue to be administrative, cultural and economic center in accordance with its historical position. Although developmental approaches have been tried to apply during the Ottaman period, it has been stayed away to achieve the objectives due to the deficiencies in the social structure, administrative and financial problems. With the transition to Republican phase, “Birinci Umum-i Müfettişlik” taking public intervention in the center with a regional developmental approach is going to be established. This gives significant clues about overcoming the economic development of Southeastern Anatolia as well as on the general developmental geographic-based political approach of the public. However, the nature of the inherited social structure, financial applications, factors such as industrial and agricultural production factors will be decisive in the struggle to the problem of development in Diyarbakır.

Keywords:

Diyarbakır, Southeastern Anatolia, Development, Republic, Industry, Agriculture, Social Structure,

PDF

___

Arşiv Kaynakları Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi , 180/244/6, sene;5/12/1931.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 69/457/15, Sene; 1932.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 69/457/2, Sene; 1932.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 69/457/3, Sene;1932.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 69/454/35, Sene; 1929.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 69/457/11, Sene;1932.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 69/457/17, Sene; 1933.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 69/457/6, Sene; 1932.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi,027-70-7, Sene; 1927. Kitap ve Makaleler
Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü(1929), 1927 Tarım Sayımı, Ankara.
Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü(1929), 1927 Umum Nüfus tahriri, Ankara.
Ali Emirî Efendi, Osmanlı Doğu Vilayetleri, Yayına Hazırlayanlar; Abdulkadir Yuva- lı-Ahmet Halaçoğlu, Babıali Yayıncılık, İstanbul (2008).
ARUOBA,Çelik, “Cumhuriyetin Kuruluş Yıllarında Türkiye’nin Tarımsal Yapısı ve Tarıma Yönelik Politikalar”, Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye’nin Ekonomik Gelişimi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi ve Türkiye Ekonomi Ku- rumu, Ankara (1982) ss.79-88 .
BATI, Yeliz, (2008) , General Kâzım Dirik Ve Trakya Umum Müfettişliği, Trakya
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. DEMİRTAŞ, Bahaattin, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Eğitim Ve Öğretim(1923-1938), Ankara Üniversitesi Türk İnkilap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Ankara ss.65-88.
GÖZE KAYA, Dilek ve DURGUN, Ayşe (2009), “1923-1938 Dönemi Atatürk’ün
Maliye Politikaları: Bütçe ve Vergi Uygulamaları ”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi , sayı:19, ss.233-249. GÜRAN, Tevfik(1998), Osmanlı Tarım Ekonomisi(1880-1914), Eren Yayınları, İstanbul.
KARPAT, Kemal K. (2010),Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Çeviren Bahar Tırnakçı,
Timaş Yayınları, İstanbul. KORHAN, Tuğba(2012), Cumhuriyet döneminde Umum Müfettişlikler İle İlgili
Bir Değerlendirme, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (DÜS- BED) ISSN : 1308-6219, Nisan 2012, Yıl-4, ss.134-144.
ÖĞÜT, Tahir(2008), 18-19. Yüzyılda Birecik Sancağında İktisadi ve Sosyal Yapı, İs- tanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.
ÖZER, M. Halis (2012), “Cumhuriyetin İlk Yıllarında İktisat Politikalarının Di- yarbakır ve Çevresindeki İktisadi Yansımaları(1923- 1935) ”, CBÜ Sosyal Bilim- ler Dergisi, Cilt: 10 Sayı :2, ss.142- 161.
QUATAERT, Donald(1999), Osmanlı İmalat Sektörü, Çev. Tansel Güney, İleti- şim Kitapevi, İstanbul.
TEZEL, Yahya (2002), Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
TIZLAK, Fahrettin (1997), Osmanlı Döneminde Keban-Ergani Yöresinde Ma- dencilik(1775-1850), TTK, Ankara.
TONGUL, Neriman (2004) “Türk Halk İnkılabı” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp
Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, s.125-126. TURAN, Kemal(1981), “Atatürk Döneminde Maliye Politikasında Tarım Kesimi- nin Yeri”, Maliye Dergisi, Ankara, s. 291-319.
TÜRKAL, Hasan(2011), “Türkiye’de 1923-1930 Yılları Arası Bütçe Politikası ve Uygulamasının Vergi Politikası ve Uygulaması Açısından Değerlendirilmesi”,
Amme İdaresi Dergisi, Cilt 44, Sayı 3, Ankara, s.85-107. TÜRK, İsmail(1981), “Atatürk ve Türk Mali Sistem”, Atatürk Dönemi Ekonomi Po- litikası ve Türkiye’nin Ekonomik Gelişmesi Semineri, A.Ü.S.B.F, Ankara s.7-23.
Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Osmanlı Dönemi Tarım İstatistikleri 1909, 1913 ve 1914,s.28, s. 67,s.72, s.134-211.
Göyünç, Nejat, “Diyarbakır”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 9,İstanbul, 1994, s.465-469.
VARLIK, Bülent, Umumi müfettişler Toplantı Tutanakları-1936, Dipnot Yayınları.
YAŞAR, Süleyman (1981), Türk Maliyesinde Devrim; Aşarın Kaldırılması”, Mali- ye Dergisi, Ankara, s.249-257.
YILMAZÇELİK, İbrahim (1995), XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790- 1840), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
ZARAKOĞLU, Avni (1981), “1929/30 Dünya Ekonomik Krizi Karşısında Türk Eko- nomisi ve Alınan Krizle Mücadele Tedbirleri”, Atatürk Dönemi Ekonomi Politi- kası ve Türkiye’nin Ekonomik Gelişmesi Semineri, A.Ü.S.B.F, Ankara, s.89-104.