Buhara Hanlığı ve Afganistan

1500-1920 yılları arasında hüküm süren Buhara Hanlığı, Osmanlı Devleti’nden sonra en uzun süre yaşayan Türk-İslam Devleti’dir. Mâverâünnehr merkezli kurulan hanlığın yayıldığı topraklardan birisi de, bugünkü Kuzey Afganistan’dır. Afganistan toprakları 16. yüzyılın başında Timurlu Devleti’nin tamamen dağılması ile birlikte üç nüfuz bölgesine ayrılmıştı. Batısı Safevi Devleti’nin kontrolü al¬tındayken, doğusu Babürlü Devleti’ne tabiydi. Kuzeyi ise inceleme konumuz olan Buhara Hanlığı hâkimiyetine girmiştir. Hanlığın kurucusu Muhammed Şibanî Han, 1505 yılında Belh, 1507 yılında da Timurlu başkenti olan Herat’ı ilhak ederek Kuzey Afganistan topraklarının büyük bir kısmına sahip olmuştur. Ancak onun ölümüyle birlikte bu topraklar terk edilmek durumunda kalınsa da, 1526’da Belh şehri ve çevresi, Canıbek’in oğlu Kistan Kara Sultan tarafından Buhara Hanlığı’na tabi kılın¬mıştır. Bu tarihten itibaren Belh, Buhara Hanlığı’nın Buhara, Semerkand ve Taşkent ile birlikte dört önemli ana yönetim bölgesinden biri olmuştur. II. Abdullah Han (1583-1598) döneminde Bedehşan, Kunduz, Talukan ve Kulab ele geçirilerek hanlık sınırları neredeyse Kabil’e kadar dayanmıştır. Ancak Buhara Hanlığı’nın Afganistan topraklarındaki hâkimiyeti inişli çıkışlı olmuş, burayı kesintisiz bir şekilde elde tutmak mümkün olmamıştır. En uzun soluklu hüküm sürülen yer Belh olmuş, özellik¬le Tukay-Timurlular (Astrahanîler, Canıoğulları) Hanedanı döneminde ise burası hanlık veliahdının yönetim merkezi yapılmıştır. Burada başkentten nispeten özerk hareket eden veliaht, merkezî yönetimi oldukça zaafa uğratmıştır. Bu makalede Nadir Şah’ın 1737 yılında Belh, 1738 yılında da Bedehşan’ı ele geçirmesine kadar Kuzey Afganistan’daki Buhara Hanlığı’nın hâkimiyetini, bu hâkimiyeti kaybetmemek için de zaman zaman Safevi Devleti ve Babürlü Devleti ile çatışması işlenecektir.

Anahtar Kelimeler:

Buhara Hanlığı, Babürlüler, Afganistan, Safevîler, Herat, Belh

PDF

___

AHMEDOV, B. A., Istoriya Balha, XVI-Pervaya Polovina XVIII v., Izd-vo “Fan” Uzbeks¬koy SSR, Taşkent 1982. AHMEDOV, B. A., İstoriko-Geografiçeskaya Literatura Sredney Azii XVI-XVIII vv. (Pis¬mennıe Pamyatniki), İzdatel’stvo “Fan” Uzbekskoy SSR, Taşkent 1985. ALEKSEEV, A. K., Politiçeskaya İstoriya Tukay-Timuridov: Po Materialam Persidskogo İstoriçeskogo Soçineniya Bahr al-Asrar, İzdatel’stvo S. Peterburgskogo Universitata, St. Petersbug 2006. AXWORTHY, Michael, The Sword of Persia: Nader Shah, From Tribal Warrior to Conqu¬ering Tyrant, Londra: I. B. Tauris, 2006. BARTHOLD, V. V., “Otçet O Komandirovke v Turkestan”, Soçineniya, c: VIII, Mos¬kova 1973, ss. 119-210. BUHARÎ, Hafız-ı Tanış ibn Mir Muhammed, Şerefname-yi Şahi (Kniga Şahskoy Sla¬vı), faksimile rukopisi D 88, perevod s persidskogo, vvedenie, primeçaniya i ukazateli M. A. Salakhetdinovoy, c: I-II, Izdatel’stvo “Nauka”, Glavnaya Redakt¬siya Vostoçnoy Literaturı, Moskova 1983-1989. BUHARÎ, Mir Muhammed Emin, Ubeydulla-Name, Perevod s Tadjikskogo s pri¬meçaniyami çlena-korrespondenta Akademii Nauk Uzbekskoy SSR Professora A. A. Semenova, İzdatel’stvo Akademii Nauk Uzbekskoy SSR, Taşkent 1957. BURTON, Audrey, “The Fall of Herat to the Uzbegs in 1588”, Iran, c: 26, 1988, ss. 119-123. BURTON, J. Audrey, “Who Were the First Ashtarkhānid Rulers of Bukhara?”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, c: 51, No. 3, 1988, s. 482-487. CÜVEYNÎ, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihan Güşa, tr. Mürsel Öztürk, TTK Yayın¬ları, Ankara 2013. ÇELİK, M. Bilal, “Astrahanîler (1599-1756) Döneminde Buhara Hanlığı”, Bir İnsan-ı Selîm: Prof. Dr. Azmi Özcan’a Armağan, Ed: Refik Arıkan, Halim Demiryürek, Lotus Yayınevi, İstanbul 2016, ss. 603-624. ÇETİN, Osman Çetin, “Horasan”, DİA, c: 18, 1998, ss. 234-241. DICKSON, Martin B., Shah Tahmasb and Uzbeks (The Duel for Khorasan with Ubayd Khan: 930-940/1524-1540), Princeton Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi, 1958. EBU’L-GAZİ BAHADIR HAN, Türk’ün Soy Ağacı: Türk Şeceresi, çev. Rıza Nur; sade¬leştiren Yunus Yiğit, İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2009. FOLTZ, R., “The Mughal Occupation of Balkh 1646-1647”, Journal of Islamic Studi¬es, c: 7/1, 1996, ss. 49-61. GÜLBEDEN, Humayunname, çeviren Abdürrab Yelgar, TTK Yayınları, Ankara 1987. INAYAT KHAN, The Shah Jahan Nama of Inayat Khan: An Abridged History of the Mug¬hal Emperor Shah Jahan, edited and completed by W.E. Begley and Z.A. Desai, Oxford University Press, Delhi; New York 1990. ISTORİYA UZBEKSKOY SSR, ed: S. P. Tolstov, R. N. Nabiev, Y. G. Gulyamov, V. A. Şişkin, Izd-vo AN UzSSR, Taşkent 1955. KAFALI, Mustafa, “Şiban Han Sülalesi ve Özbek Ulusu”, Atsız Armağanı, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1976, ss. 295-306