Bir Fransız Buharlı Deniz Nakliyat Kumpanyası Etrafında Osmanlı-Fransız-Ermeni İlişkileri

Sanayi İnkılâbı sonrası Avrupa devletlerinin yayılmacı politikalarının en önemli deniz araçları buharlı nakliyat şirketleriydi. Fransa’nın da diğer Avrupalı devletler gibi ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel alanlarda izlemiş olduğu politikanın, buharlı deniz nakliyat şirketleri üzerinde ciddi yansımaları oldu. Osmanlı Devleti, Fransa ve bir Fransız şirketi olan Mesajeri Maritim Kumpanyası için nüfuz oluşturulması bakımından, hayati öneme sahip bir coğrafyada bulunmaktaydı. Bu nedenle bu amaca hizmet edebilecek her türlü araçlardan istifade edildi. Bu çalışmada Fransa’nın nüfuz elde edebilmek amacıyla Osmanlı Ermenilerine yönelik izlediği politikanın Mesajeri Maritim Kumpanyası (18511914) üzerindeki etkileri ve Ermeni olaylarında şirketin doğrudan ve dolaylı olarak oynamış olduğu rol irdelenmeye çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler:

Mesajeri Maritim Kumpanyası, Ermeniler, Osmanlı Devleti, Fransa

Ottoman-French-Armenian Relations Around A French Steamship Navigation Company

The most important instruments of expansionist policies of European states after the Industrial Revolution’s were steamship navigation companies. France’s economic, political, social and cultural areas of politics, like other European states, had serious effecs on the steamship navigation companies. Ottoman lands were very important geographic areas for France and Messageries Maritimes which is a France steam navigation company. Therefore all kinds of intruments which may serve this purpose had been used by them. In this study, we tried to reveal the effects of France’s influence policies about Ottoman Armenians which effected Messageries Maritimes Company (18511914) and the direct and indirect role of the company on the Armenian cases

Keywords:

Messageries Maritimes Company, Armenians, Ottaman Empire, France,

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) BEO. (Babıali Evrak Odası): 2893/216962; 475/35616; 1648/123574; DH. TMIK. M. 44/78.
DH. MKT. (Dahiliye Nezareti Mektubi): 318/28; 305/37; 1010/52; DH. MKT. 1578/14; DH. MKT. 85/35.
DH. TMIK. M. (Dahiliye Nezareti Tesrî-i Muâmelât ve Islahat Komisyonu Müte- ferrik): 73/90; 72/12; 37/13. DH. EUM. EMN. (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Emniyet Şubesi Evra- kı): 1/12. HR. HMŞ. İŞO. (Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası): 186/69, 18 Şubat 1899
HR. SYS. (Hariciye Nezareti Siyasi): 1523/12; 2776/2.
HR. MKT. (Hariciye Nezareti Mektubi): 189/72. HR. TO. (Hariciye Nezareti Tercüme Odası): 68/42; 350/23; 68/48. İ. HUS. (İrade-i Hususi): 47/1313 Z. 13.
İ. MTZ. CL. (İrade-i Mumtaza Kalemi Cebel-i Lübnan): 1/37. ŞD. (Şura-i Devlet): 2733/3; 1148/35.
TFR. I. A. (Rumeli Müfettişliği Saderet ve Başkitabet Evrakı): 5/497. Y. EE. KP. (Yıldız Esas Evrakı Kâmil Paşa): 86-6/555. Y. MTV. (Yıldız Mütenevi Maruzât Evrakı): 245/73. ZB. (Zaptiye Nezareti): 590/122. Deniz Müzesi Arşivi (DMA) Mektubi. I., 1619/19; Mektubi. III. 24/176; Şura-i Bahriye 16/162A.
Archives de l’Associatıon Frenc Lines (AFL) 1997 002 4395, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Beyrouth, Rapport Gene- ral de Service Exercice 1909, 1910, 1913, Chapitre 2, Secretariat, Chapitre 6 Comptabilite. 1997 002 4404, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Constantinople, Rapport
AGHASSİ, Zeitoun: Depuis les Origines Jusqu’a l’Insurrection de 1895, Traduction d’Archag Tchobanian, Edition Dv Mercvre de France, Paris 1894.
AYDIN, Dündar, “Ermeni Meselesi’nin Ortaya çıkmasında Fransa’nın Rolü”, Ta- rih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri, Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Erzurum, Ekim 1984, 285-291.
BAYRAKTAR, Hilmi, “Batıda Ermeniler Lehinde Kamuoyu Oluşturma Çabaları Karşısında “Matbuat-ı Ecnebiye İdaresi” ve Çalışmaları”, Hoşgörüden Yol Ayrımı- na Ermeniler, II, (Ed. Metin Hülagu-Şakir Batmaz), Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2009, s. 321-342.
BİRECİKLİ, İhsan Burak, “İştib Vukûâti 1911: Bulgar Çetecilerin Çarşı Camii’ne
Bombalı Saldırısı”, Uluslar arası Balkan Semozyumu Bildirileri 5-7 Ekim 2012, Süley- man Demirel Üniversitesi, Isparta 2012, s. 229- 251.
BOİS, Paul, Le Grand Siecle Des Messageries Maritimes, Histoire du Commerce et de L’Industrie de Marseille, XIXe-XXe Siecles Tome VII., Cambre de Commerce et d’Industrie Marseille-Provence, Marseille 1991.
BOZKURT, Gülnihal, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşları’nın Hukuki Durum (1839- 1914), TTK. Ankara 1996.
BUZPINAR, Ş. Tufan, “Suriye ve Filistin’de Avrupa Nüfuz Mücadelesinde Yeni Bir Unsur: İngiliz Misyonerleri (19. Yüzyıl)”, İslam Araştırmaları Dergisi, S. 10, 2003, s. 107-120.
CAROUR, Roger, Les Routes de la Mer avec Les Messageries Maritimes, Editions André Bonne, Paris 1968.
CERVATİ, C., Annuaire Oriental du Commerce, 10 me Année İstanbul 1891 (1308- 1309), s. 337.
Correspondance de Napoleon I., Publiée par Ordre de l’Empereur Napoleon III, Tome V, Paris 1860.
COUVENHES, Marie-Françoise Berneron, Les Messageries: l’Essor d’Une Grande Compagnie de Navigation Française, 1851-1894, Pups, Paris 2007.
DEMİREL, Fatmagül, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yayıncılık, Mart 200 Further Correspondence Relating to the Asiatic Provinces of Turkey, Printed For Her Majesty’s Stationery Office, London 1896, s. 259.
GRANT, Jonathan A., Rulers, Guns and Money: The Global Arms Trade in the Age of Imperialism, Printed in the United States of America, Harvard College 2007.
GÜRÜN, Kâmuran, Ermeni Dosyası, Remzi Kitapevi, 9. Basım, İstanbul 2008.
HALAÇOĞLU, Ahmet, “1895 Trabzon Ermeni Olaylarının Başlangıcında Erme- niler Arasındaki Muhabere ve Olaya Karışan Ermenilerin Muhakemeleri” Erme- ni Araştırmaları, S. 11, Sonbahar 2003, s. 26-48.
JOHNSTON, Anna, Missionary Writing And Empire, 1800-1860, Cambridge Univer- sity Press, New York 2003.
Journal Officiel, 25 Juin 1881.
KOÇU, Reşat Ekrem, Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülasyonlar 1300-1920 ve Lozan
Muahedesi 24 Temmuz 1923, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul 1934.
KONAN, Belkıs, Osmanlı Devleti’nde Yabancıların Kapitülasyonlar Kapsamında Hukuki Durumu, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, SBE., Kamu Huku- ku Anabilim Dalı, Ankara 2006.
KURDAKUL, Necdet, Osmanlı Devleti’nde Ticaret Anlaşmaları ve Kapitülasyonlar, Dö- ler Neşriyat, İstanbul 1981.
KÜÇÜK, Cevdet, “Osmanlı Devleti’nde Rum Millet ve Ekonomik Gelişmişlikleri, Müzakere”, Din ve Vicdan Hürriyeti, Ed. Azmi Özcan, İslâmi İlimler Araştırma Vak- fı, İstanbul 2000, s. 249-254.
LANFANT, Commandant, Historique de la Flotte des Messageries Maritimes-1851-1975, As- sociation des Anciens des Etats-Majors des Messageries Maritimes, Réedition 2001.
MEEKER, Royal, History of Shipping Subsidies, 3. Series, Publications of the American Economic Association, New York August 1905.
Ministere des Affaires Etrangeres Documents Diplomatiques Affaires Armeniennes 1895- 1896, Imprimerie Nationale Paris 1897.
Moniteur Universel, 17 Juin 1851, Seances des 12, 14, 16.
Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkieri (1879-1918), I, Başbakanlık Devlet Ar- şivleri Yayınları, Ankara 2002.
ÖZCAN, Azmi- Tufan BUZPINAR, “Church Missionary Society İstanbul’da, Tan- zimat, Islahat ve Misyonerlik 1858-1880, İstanbul Araştırmaları I, İstanbul Araş- tırmaları Merkezi, İstanbul 1997, s. 63-80.
ÖZCAN, Azmi, “Islahat Fermanı ve Din Hürriyeti” , Din ve Vicdan Hürriyeti, Ed. Azmi Özcan, İslâmi İlimler Araştırma Vakfı, İstanbul 2000, s. 115-116.
ÖZÇELİK, Selahittin, “Osmanlı İç Hukukunda Zorunlu Bir Tehir (Mürted Mad- desi)” OTAM, S. 11, Ankara 2000, s. 347-438.
PHİLİPPAR, M. Georges-Saboulin BALLENA, Compagnie des Messageries Maritimes 1852-1927, 75eme Anniversaire, Paris 1928.
Quelques Reflexions sur le Projet de Loi Relatif a L’Etablissement de Paquebots a Vapeur Entre Marseille et Constantinople, Marseile 1835.
REŞİD, İbnüzziya Ahmet, “Memleketimiz’de Ecnebi Postahâneleri”, İstişare Dergisi, Sayı 16-17, 7 Kanun-ı Sani 1324.
UYGUN, Süleyman, “Denizaşırı Dilenciliğe Bir Örnek: Marûni Dilenciler”, OTAM, Sayı 30, 2011, s. 189-212.
UYGUN, Süleyman, Mesajeri Maritim Kumpanyası ve Osmanlı Devleti’nde Fransız Sö- mürgeciliği (1851-1914), SAU. SBE., Tarih Anabilimdalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Aralık 2013
YORULMAZ, Şerife, “Osmanlı Fransız İlişkileri Çerçevesinde Osmanlı Toprak- larında Açılan Fransız Kültür Kurumları ve Bunların Meşruiyet Kazanması”, OTAM., S. 11, 2000, s. 697-768.
ZEKİ, Salih, “Ecnebi Postahâneleri”, Tanin, No: 16, 18 Eylül 1324. EKLER
Ek 1: Zeytun İsyanı’nı başlatan Ermeni Komitacıların Mersin limanında bindirildikleri Mesajeri’nin Sindh I. (1870-1901) adlı buharlısı
Kaynak:L’Encyclopedie des Messageries Maritimes, Le Sindh I, http://www.messageri- es-maritimes.org/sindh.html, 04. 11. 2013.
Ek 2: Osmanlı Bankası baskınına katılan Ermeni Komitacıların Marsilya’ya Gönderil- mek üzere bindirildiği Mesajeri’nin Gironde (1869-1908) adlı buharlısı
Kaynak: AFL. 1999 002 0299, Gironde
Ek 3: 1906’da İstanbul’a gelen ve içerisinde çok miktarda ateşli silah bulunan
Mesajeri’nin Equateur (1875-1922) adlı buharlısı sageries-maritimes.org/guadal.htm, 04. 11. 2013.
Ek 5: Mesajeri’nin Guadalquivir adlı buharlısını dinamitleyen Bulgar komitacıların ya- kalanarak idam edilmelerine dair. Kaynak: BOA. Y. MTV. 245/73, 6 Temmuz 1903.
Ek 6: 2 Eylül 1897’de tezkiresiz olarak İskenderun’dan Mesajeri buharlısına binen altı
Ermeninin beraberinde bir takım muzır neşriyat ele geçirildiğine dair. Kaynak: BOA. DH. TMIK. M. 37/13, 2 Eylül 1897.
Ek 7: Ermeni Mirzayan’ın 12 Eylül 1893’te Konya’ın Obruk nahiyesine sevk etmek üzere 333 kg. silah ve 50 kilogram barutu Mesajeri buharlısına yüklediğine dair
Kaynak: BOA. HR. TO. 350/23, 16 Ekim 1893.
Ek 8: Yanlarında askeri mühimmat bulunan 18 firari Ermeni’nin Mesajeri’nin Gironde adlı buharlısına bindikleri ve bunların Aydın vilayeti dâhiline çıkışlarının engellenme- sine dair. Kaynak: BOA. Y. EE. KP. 86-6/555, 29 Eylül 1896.
Ek 9: Mesajeri’nin Ekvator (Equateur) adlı buharlısında çok miktarda ateşli silah oldu- ğu ve bunların kesinlikle Osmanlı memleketlerine çıkarılmamalarına dair. Kaynak: BOA. ZB. 590/122, 24 Haziran 1906.