Cumhuriyetin 100. Yılında Tarımda Kapitalist Üretim İlişkilerinin Dönüşümü

Türkiye tarımında kapitalist dönüşümün izleri, 19. yüzyılın ortalarında Osmanlı İmparatorluğu'na kadar uzanır. Osmanlı’da büyük toprak sahipliğinin gelişmesi, küçük köylünün mülksüzleşmesiyle eş anlı yürümüş ve köylü sınıfı, küçük üreticilikten toprağı ortakçılıkla işleyen çiftçi statüsüne indirgenmiş ya da ücretli işçiye dönüşmüştür. 19. yüzyılın ikinci yarısında pazar için üretimin başlamasıyla kapitalist üretim ilişkileri de belirginleşmiştir. Cumhuriyet'ten sonra da büyük toprak sahipliği siyasi ve ekonomik karar alma süreçlerinde öncü rol oynamış ve toplumsal değişimin önündeki en büyük engel olmuştur. 1960'lara kadar iktidarda kalan ve makineleşmenin avantajlarını kullanan büyük toprak sahipleri, ortakçı emek biçimlerini tasfiye ederek yerine ücretli emek kullanıp toprak kiralamaya yönelmiştir. Başka bir deyişle, ortakçı köylüleri tasfiye eden bu sınıf, kapitalist üretim ilişkilerine yönelmiştir. 1980 ve sonrası, önceki dönemlerden farklı birikim ve bölüşüm politikaların benimsendiği ve neoliberal politikaların ülkeye dayatıldığı yeni dönemdir. Tarıma dayatılan neoliberal politikalar, 1980-2000 ve 2000 sonrası dönem olmak üzere iki alt dönemde uygulanmaya başlanmış ve tarımda küçük üreticiliğin tasfiyesi üzerine kurgulanmıştır. 1980-2000 alt dönemi, uluslararası kurumlar (IMF, DB, DTÖ) tarafından tarımda liberalleşme ve şirketleşme politikaları, çeşitli yasal düzenlemelerle dayatılmıştır. 2000 ve sonrası ise tarım, AB’ye üyelik müzakereleri kapsamında gündeme gelmiş ve tarımsal yapıların tamamen AB standartlarına uygun hale getirilmesi amaçlanmıştır. AB standartlarının yakalanması için de benimsenen temel politika, küçük üreticiliğin tasfiye edilerek yerine büyük ölçekli tarım işletmelerinin kurulmasıdır. Bu çalışmada, Türkiye tarımında kapitalist üretim ilişkilerinin dönüşümünün tarihsel sürecinden yola çıkarak, genel tarım sayımları ve çiftçi kayıt sistemi verilerinden yararlanarak tarımsal yapılar ve arazi büyüklüğündeki değişim incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Tarımsal Yapı, Küçük Üreticilik, Tarımda Şirketleşme, Türkiye Tarımı, Kapitalist Tarım

Transformation of Capitalist Production Relations in Agriculture in the 100th Century of the Republic

The traces of capitalist transformation in Turkey’s agriculture can be traced back to the Ottoman Empire in the mid-19th century. In the Ottoman Empire, the development of large land ownership went hand in hand with the dispossession of small peasants, and the peasant class was reduced from being small producers to the status of farmers who cultivated the land in partnership or turned into wage laborers. In the second half of the 19th century, capitalist relations of production became evident with the beginning of production for the market. After the Republic, large land ownership played a leading role in political and economic decision-making processes and became the biggest obstacle to social change. In other words, it opposed the socialization of land and prevented the regulation of property and production relations in favor of the peasants. Large landowners, who remained in power until the 1960s and took advantage of mechanization, eliminated sharecropper forms of labor and replaced them with wage labor and land renting. In other words, this class, which eliminated the sharecropper peasants, turned to capitalist relations of production. Before 1980, large landowners were the biggest obstacle to the socialization of land and the transformation of property and production relations in favor of peasants. The 1980s and the post-1980s were the new periods in which different accumulation and distribution policies were adopted and neoliberal policies were imposed on the country. The neoliberal policies imposed on agriculture were implemented in two sub-periods, 1980-2000 and the post-2000s period, and were based on the liquidation of small producers in agriculture. In the 1980-2000 sub-period, liberalization and corporatization policies in agriculture were imposed by international institutions (IMF, WB, WTO) through various legal regulations. In the 2000 and later periods, it was brought to the agenda within the scope of EU accession negotiations and it was aimed to bring agricultural structures fully in line with EU standards. The main policy adopted to achieve EU standards was to eliminate small farmers and replace them with large-scale agricultural enterprises. Based on the historical process of the transformation of capitalist relations of production in Turkish agriculture, this study analyzes the changes in agricultural structures and land size by utilizing general agricultural censuses (1963, 1970, 1980, 1991, 2001) and the 2019 farmer registration system data.

Keywords:

Agricultural Structures, Small Businesses, Incorporation in Agriculture, Turkish Agriculture, Capitalist Agriculture,

PDF

___

1757 Sayılı Toprak ve Tarım Reformu Öntedbirler kanunu tasarısı ve 55 No’lu Geçici Komisyon Raporu (1/609) (07.02.1972) https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/MM__/d03/c026/mm__03026113ss0513.pdf 03.06.2023 tarihinde erişildi.
Akçay, A. A. (1987). Türkiye Tarımında Büyük Topraklı İşletmelerin Oluşum Süreçleri Üzerine Notlar 11. Tez. Türkiyede Tarım Sorunu (46-58). Uluslararası Yayıncılık.
Akdağ, M. (1975). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası: Celali İsyanları. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Aksoy, S. (1970). Tarım Hukuku. Ankara: Ankara Basım ve Cilt Evi.
Akşit, B. (1987). Kırsal Dönüşüm ve Köy Araştırmaları: 1960-1980 11.Tez Türkiyede Tarım Sorunu (11-30). İstanbul: Uluslararası Yayıncılık.
Amin, S (1997). Emperyalizm ve Eşitsiz Gelişme. Semih Lim (Çev.). İstanbul. Kaynak Yayınları.
Amin, S. (2004). Kapitalizm ve Yeni Tarım Sorunu. Küreselleşme Çağında Tarım Sorunu (7-25). Özgür Üniversite Forumu, Ankara.
Avcıoğlu, D. (1996). Türkiye'nin Düzeni: Dün, Bugün, Yarın. İstanbul: Tekin Yayınevi.
Aydemir, Ş. S. (1993). İkinci Adam: Birinci Cilt (1884-1938). İstanbul: Remzi Kitabevi.
Aydın Z. (2018). Çağdaş Tarım Sorunu. İmge Kitabevi Yayınları. Ankara.
Aydın, B. (2005). Ölçek Büyüklüğü, Toprak Parçalılığı ve Arazinin Tasarruf Şekline Göre Tarımsal İşletmelerin Analizi. Ankara: TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası.
Bakırcı, S. (2014). Cumhuriyet Dönemi İktisat Politikalarında Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Sonrası. A. Aysu & M. Kayaoğlu (Der.), Köylülükten Sonra Tarım: Osmanlı'dan Günümüze Çiftçinin İlgası ve Şirketleşme (236-280). Ankara: Epos Yayınları.
Balaban, O. (2011). İnşaat Sektörü Neyin Lokomotifi. Birikim, 270, 19-26.
Banaji, J. (2017). Tarih Olarak Teori. Akın Sarı (Çev.). Ankara: Dipnot Yayınları.
Barkan, L. B. (1980). Türkiye'de Toprak Meseleleri Toplu Eserler I. İstanbul: Gözlem Yayınları.
Bernstein, H. (1977). Notes on Capital and Peasantry. Review of African Political Economy, 4(10), 108-117.
Beşiktepe, C. & Demir, H. (2005). Toprak Reformu ve Kadastronun Toplumsal Boyutu. TMMOB Toprak Reformu Kongresi 2005 (145-160). Ankara: Hermes Basımevi.
Boratav, K. (1972). Türkiye Tarımının 1960'lardaki Yapısı İle İlgili Bazı Gözlemler. Ankara.
Boratav, K. (2004). Tarımsal Yapılar ve Kapitalizm. Ankara: İmge Yayınları.
Boratav, K. (2006). Türkiye’de Devletçilik. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Boratav, K. (2007). Türkiye İktisat Tarihi. Ankara: İmge Kitabevi.
Chayanov, A. V. (1966). The Theory of Peasant Economy. Illinois: The American Economy Association.
Çavdar, T. (2008). Türkiye'nin Demokrasi Tarihi: 1839-1950. Ankara: İmge Yayınevi.
Çınar, S. (2014). Öteki Proletarya :De-proletarizasyon ve Mevsimlik Tarım İşçileri.Note bene Yayın evi Ankara
Değirmenci, S. (2021). Türkiye’de Tarım Kapitalistleşirken Talepler ve Yasalar. SAV İstanbul.
DİE. (1963). Genel Tarım Sayımı, Tarımsal İşletmeler (Hane Halkı) Araştırması Sonuçları. DPT Matbaası
DİE. (1979). Genel Tarım Sayımı, Tarımsal İşletmeler (Hane Halkı) Araştırması Sonuçları. DPT Matbaası
DİE. (1980). Genel Tarım Sayımı, Tarımsal İşletmeler (Hane Halkı) Araştırması Sonuçları. Ankara: DPT Matbaası
DİE. (1991). Genel Tarım Sayımı, Tarımsal İşletmeler (Hane Halkı) Araştırma Sonuçları. Ankara: DİE
DİE. (2001). Genel Tarım Sayımı, Tarımsal İşletmeler (Hane Halkı) Araştırma Sonuçları. Ankara
DİE. (2001a). Tarımsal Göstergeler 1923-1998. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası..
Dincer, A. (2022). Tarım Sayımları Çerçevesinde Köylülüğün Dönüşümü. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Bolu.
Dincer, A. (2023). Tarım Sayımları Çerçevesinde Tarım İşletmeleri ve Kullanılan Arazi Büyüklüğündeki Değişim ve Bu Değişimin Bölgesel Yansımaları. Fiscaoeconomia, 7(2), 1557-1590. DOI: 10.25295/fsecon.1251809
Diyarbakır Sanayi Odası. (1999). GAP Bölgesi'nde Arazi Mülkiyet Yapısı. O. Baydar (Ed.), 75 Yılda Köyden Şehirlere (80-85). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları
DPT. (1995). Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1996-200. Ankara: DPT.
DPT. (2000). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001-2005. Ankara: DPT Yayınları
Ercan, F. (2011). Kırsal Yapıda Toplumsal Değişme. İstanbul: Sosyal Araştırmalar Vakfı.
Erdost, İ. M. (1989). Osmanlı İmparatorluğunda Mülkiyet İlişkileri: Asya Biçimi ve Feodalizm. Ankara: Onur Yayınları.
Fridmann, H. (1980). Household Production and the National Economy: Concepts For he Analysis of Agrarian Formations. The Journal of Peasant Studies, 7(2), 158-184.
Geray, C. (2011). Dünden Bugüne Kırsal Gelişme Politikaları. Ankara: Phoenix. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı. (2013). 2013-2017 Tarım Stateji Planı. Ankara: T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı.
Güler, A. B. (2005). Yeni Sağ ve Devletin Değişimi, Yapısal Uyarlama Politikaları 1980-1995. Ankara: İmge Kitapevi.
Günaydın, G. (2002). Küreselleşme ve Türkiye Tarımı. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Tarım Politikaları Yayın Dizisi, No: 3.
Günaydın, G. (2005). "Neoliberal İman" Yıllarının Tarımdaki Tahribatı. Teori, 44-52.
Günaydın, G. (2006). Türkiye Tarım Sektörü. Tarım ve Mühendislik, (76-77), 12-27.
Günaydın, G. (2014). Köylülüğün Dönüşümü. A. Abdullah & M. Kayaoğlu (Ed.), Köylülükten Sonra Tarım: Osmanlı'dan Günümüze Çiftçinin İlgası ve Şirketleşme (457-534). Ankara: Epos Yayınları.
Günaydın, G. (2015). Sancılı İlişki, Köylü, Toprak ve İktidar. F. Turan (Ed.), Toprak Atlası: Toprak, Araziler ve Tarlalar Hakkındaki Olgular ve Rakamlar Veriler 2015 (66-67). https://tr.boell.org/tr/2015/06/22/toprak-atlasi-toprak-araziler-ve-tarlalar-hakkindaki-olgular-ve-rakamsal-veriler (24.04.2023)
Hobsbawm E. (2011). Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991: Aşırıklar Çağı. Yavuz Alogan (Çev.). Everest Yayınevi İstanbul
İnalcık, H. (1998). Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar. Ç. Keyder & T. Faruk (Ed.), Osmanlı'da Toprak Mülkiyeti ve Tarım (17-35). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
İnalcık, H. (2018). Devlet-i Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Kalkınma Bakanlığı. (2014). Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018).
Karaömeroğlu, A. (2006). Orda Bir Köy Var Uzakta, Erken Cumhuriyet Döneminde Köycü Söylem. İstanbul: İletişim Yayınları.
Kasaba, R. (1993). Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi. İstanbul: Belge Yayınları.
Kazgan, G. (1988). 2000 Yılında Türk Tarımı: Biyoteknoloji ve GAP Ne Getirebilecek?. Ş. Pamuk & Z. Toprak (Der.), Türkiye'de Tarımsal Yapılar (1923-2000) (257-271). Ankara: Yurt Yayınları.
Kepenek, Y. (2012). Türkiye Ekonomisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Keyder, Ç. & Birtek, F. (2016). Türkiye'de Devlet-Tarım İlişkileri (1923-1950). Ç. Keyder (Der), Toplumsal Tarih Çalışmaları (303-326). İstanbul: İletişim Yayınları.
Keyder, Ç. & İslamoğlu, H. (2016). Osmanlı Tarihi Nasıl Yazılmalı? Bir Öneri. Ç. Keyder (Der.), Toplumsal Tarih Çalışmaları (193-244). İstanbul: İletişim Yayınları.
Keyder, Ç. (1998). Türkiye Demokrasisinin Ekonomi Politiği. İ. C. Schick & T. E. Ahmet (Der.), Geçiş Sürecinde Türkiye (N. Satlıgan, Çev.) (38-73). İstanbul: Belge Yayınları.
Keyder, Ç. (2016). Türk Tarımında Küçük Meta Üretiminin Yerleşmesi. Ç. Keyder (Der.), Toplumsal Tarih Çalışmaları (343-358). İstanbul: İletişim Yayınları.
Keyder, Ç. (2019). Türkiye'de Devlet ve Sınıflar. İstanbul: İletişim Yayınları
Kıray, M. (1972). Gecekondu: Azgelişmiş Ülkelerde Hızla Topraktan Kopma ve Kentle Bütünleşememe. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 27(3), 561-573.
Kip, E. (1988). Türkiye'de Taban Fiyatları, Destekleme Alımları ve İç Ticaret Hadleri. Ş. Pamuk & Z. Toprak (Der.), Türkiye'de Tarımsal Yapılar (1923-2000) (135). Ankara: Yurt Yayınları.
Kitching, G. (1989). Development and Underdevelopment in Historical Perspective. London: Routlage.
Köymen, O. (1999). Cumhuriyet Döneminde Tarımsal Yapılar ve Tarım Politikaları. O. Köymen & O. Baydar (Der.), 75 Yılda Köyde Şehirlere (1-30). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
Köymen, O. (2012). Kapitalizm ve Köylülük: Ağalar, Üretenler, Patronlar. İstanbul: Yordam Kitap.
Lenin, V.I. (1960). Tarım Sorunu Teorisi (Seçme Eserler Cilt: 12).
Lenin, V.I. (1975). Rusya’da Kapitalizmin Gelişmesi. Ankara: Sol Yayınları.
Lenin, V.I. (1994). 1905-1907 Devrimi (Seçme Eserler Cilt: 3).
Margulies, R. & Yıldızoğlu, E. (1998). Tarımsal Değişim. I. C. Schick & E. A. Tonak (Der.), Geçiş Sürecinde Türkiye (N. Kalaycıoğlu, Çev.) (285-307). İstanbul: Belge Yayınları.
Marx, K. (2016). Fransız Üçlemesi. Ankara: Yordam Yayınları.
McMicheal, P. (2000).Global Food Politics. F. Magdoff, J. B. Foster & F. H. Buttel (Der.), Hungry for Profit: The Agribusiness Threat to Farmers, Food and Enviroment (125-143) New York: Monthly Review Press.
Oral, N. (2018). Türkiye’de Tarım Nasıl Çökertildi?. Ankara: Redaksiyon Yayıncılık.
Oral, N., Sarıbal, O. & Şengül, H. (2015). Cumhuriyet Döneminde Uygulanan Tarım Politikaları. N. Oral (Der.), Türkiyede Tarımın Ekonomi Politiği 1923-2013 (71-90). İstanbul: Ziraat Mühendisleri Odası, Notabene Yayınları.
Oyan, O. (2016). Feodalizmden Kapitalizme, Osmanlı'dan Türkiye'ye. İstanbul: Yordam Yayınevi.
Önal N.( 2006). Kırsal Dönüşüm Programlarının Ekonomi Politiği. İktisat Dergisi, (477), İstanbul.
Önal, N (2010). Türkiye’nin İktisadi ve Siyasi Tarihinde Toprak Reformu Tartışmalarının Rolü. Toprak Mülkiyeti-Sempozyum Bildirileri (49-64). Ankara: Memleket Yayınları.
Önal, N (2014). Varliği Bir Dert, Yokluğu Yara: Cumhuriyet Tarihi Boyunca Devletin Tarıma Müdahaleleri. A. Aysu & M. Kayaoğlu (Der.), Köylülükten Sonra Tarım: Osmanlı’dan Günümüze Çiftçinin İlgası ve Şirketleşme (283-305). Ankara: Epos Yayınları.
Önal, N. (2017). Tarım ve Köylülük "Sorun"larına Dair Bir Tartışma Çerçevesi. Praksis, 1(43), 727-739.
Pamuk, Ş. (1988). İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Devlet, Tarımsal Yapılar ve Dönüşüm. Ş. Pamuk & Z. Toprak (Der.), Türkiye'de Tarımsal Yapılar (1923-2000) (91-108). Ankara: Yurt Yayınları.
Roseberry, W. (1978). Peasants as Proletarians. Critique of Anthropolog, 11, 3-18.
Rozaliyev, Y. (1978). Türkiye'de Kapitalizmin Gelişme Özellikleri. A. Yanan (Çev.). Ankara: Onur Yayınları
Selik, M. (1969). Milli Demokratik Devrim Fetişizmi. Emek Dergisi, 12-13.
Soyak, A. (2006). Ulusaldan Uluslarüstüne İktisadi Planlama ve Türkiye Deneyimi. İstanbul: Der Yayınları
Şanda, H.A. (1970). Reaya ve Köylü. İstanbul. Abora Kitabevi.
Tarım ve Orman Bakanlığı. (2019). Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) Verileri.
Tarım ve Orman Bakanlığı. (2019). III. Tarım Şurası Çalışma Grup Belgeleri (1. Cilt). Ankara: T.C Tarım Ve Orman Bakanlığı.
Tarım ve Orman Bakanlığı. (2019a). III. Tarım Şurası Çalışma Grup Belgeleri (3 Cilt). Ankara: T.C Tarım ve Orman Bakanlığı
TBMM Zabıt Ceridesi, DV, Cilt 20, İçtimai 3, 1. İnikad,1937
TBMM Zabıt Ceridesi, DVII, Cilt 17, İçtimai 2, 54. İnikad, 1945
TCMB. (2001). Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı. Ankara: Merkez Bankası.
Tekeli, İ. & İlkin, S. (1974). Savaş Sonrası Ortamında 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planı. Ankara: Kalite Matbaası
Tekeli, İ. & Selim, İ. (1988). Devletçilik Dönemi Tarım Politikaları: Modernleşme Çabaları. Ş. Pamuk & Z. Toprak (Der.), Türkiye'de Tarımsal Yapılar (1923-2000) (37-89). Ankara: Yurt Yayınevi.
Tekelioğlu, Y. (1994). Türkiye ve Avrupa Topluluğunda Tarımsal Yapılar, Dönüşüm Eğilimleri ve Politikalar. Tarımsal Yapı Dönüşüm ve Strateji Arayışları (98-105). Ankara: Ziraat Bankası Kültür Yayınları.
Tekelioğlu, Y. (2010). Toprak Reformu ve Türkiye Uygulamaları. Akdeniz İİBF Dergisi, 43-80.
Tezel, Y. (2020). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Temelleri (1923-1950). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
Tören, T. (2006). Yeniden Yapılanan Dünya Ekonomisinde Marshall Planı ve Türkiye Uygulaması. Tarım-Ulaştırma, Madencilik Özel Sektör Örnekleri. Türkiye'de Kapitalizmin Gelişimi (1-44). Ankara: Dipnot Yayınları.
TÜİK. (2011). İstatistik Göstergeler 1923-2010. Ankara: Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası.
Türker, M, Küsek, G. & Deveci, V. (2015). Türkiye'de Arazi Toplulaştırması ve Arazi Bankacılığı. Türkiye Ziraat Mühendisliği VIII. Teknik Kongresi Bildiriler Kitabı-1 (142-153). Ankara: TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası.
Ulukan, U. (2013). Devlet, Tarım ve Sermaye Tarımda Kapitalist Dönüşümü Yeniden Tartışmak. Eğitim Bilim Toplum, 11(43), 56-78.
Veinstein, G. (1998). Çiftlik Tartışması Üzerine. Ç. Keyder & T. Faruk (Ed.), Osmanlı'da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım. (Z. Altok, Çev.) (36-58). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Vergopoulos, K. (1978). Capitalism and Peasant Productivity. The Journal of Peasant Studies, 5:4, 446-465.
Yeğen, M. (2017). Siyasal İttifaklar ve Devlet: Türkiye Siyasi Tarihinde Toprak Reformları. A. Özuğurlu, A. Büke, E. Çelik & M. Özuğurlu (Ed.), Akademide Yolculuk Mehmet C. Ecevit’e Armağan (269-297). Notebene Yayınları, İstanbul.
Yerasimos, S. (1980). Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye. B. Kuzucu (Çev.). İstanbul: Gözlem Yayınevi.