17. YÜZYILDA HARPUT KALESİ

Stratejik öneminden dolayı, Harput Kalesi eski çağlardan beri birçok devletin egemenlik kurmak istediği önemli bir savunma merkeziydi. Çubukoğulları ile Türk hâkimiyetine geçen Harput, sırasıyla Artuklular, Selçuklular, Dulkadiroğulları, Akkayunlular ve Safevilerin idaresinde kalmış, 1516 yılında ise Osmanlı hâkimeyetine geçmiştir. Harput Kalesi’nde 17. yüzyılda küçük bir askeri birlik görev yapmaktaydı. Kalenin yanı sıra şehrin güvenliğinden de sorumlu olan bu birliğin başında âmir olarak bir dizdar bulunuyordu. Dizdarın emri altında ise bir kale kethüdası ile yeterli sayıda hisar eri vazife yapmaktaydı. 17. yüzyılda Harput Kalesi’nde, Kale Mahallesi adıyla bilinen bir yerleşim alanı da vardı. Burada, çoğunlukla askeri görevliler aileleri ile birlikte oturuyorlardı. Mahalle sakinleri toplu ibadetlerini ve dinî etkinliklerini Kale Camii ve Hüseyin Ağa Camii adlarını taşıyan mekânlarda yerine getiriyorlardı. Kale Camii’nin etrafı aynı zamanda sosyal ve iktisat hayatın cereyan ettiği önemli bir merkeziydi. Şehrin önde gelen tüccarlarının bir kısmı Kale Mahallesi’nde oturuyordu. Harput Kalesi’nde, güvenlik ve asayişten sorumlu askeri görevlilerden başka, kalenin bakım ve onarımı ile ilgilenen mimarı ile dini ve vakıf kurumlarında hizmet veren görevliler de vardı. Bu çalışmada, Osmanlı arşiv belgeleri kaynak olarak kullanılmak suretiyle, 17. yüzyılda Harput Kalesi’nin fiziki durumu ile kalenin şehirdeki askeri ve sosyal fonksiyonu üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Elazığ, Harput, Harput Kalesi, Kale Mahallesi, Sosyal ve İktisadi Hayat

Harput Castle in the 17th Century

Due to its strategic importance, Harput Castle was an important defense center that many states have wanted to dominate on it since old centuries. Harput which came under the domination of Turks with Cubukoglu remained respectively under Artuklular, Selcuklular, Dulkadirogullari, Akkayunlular and Safeviler, it came under the Ottoman in 1516. A small military unit had duty on Harput Castle in 17th century. A dizdar was as commandant at the head of the unit which had responsibility for the castle and also security of the city. The town’s enlisted man in efficient number had duty with a chamberlain of the castle under the command of dizdar.There was a settlement area which was known with the name Kale county in Harput Castle in 17th century. Military officers dwelt usually on here with their families. Community dwellers used to make their mass worship and religious events on places named as Kale Mosque and Huseyin Aga Mosque. Kale Mosque’s region was an important center that social and economy events occurred at the same time. A part of merchants as prominent in the city dwelt on Kale County. An architect who concerned on maintenance and care of the castle and officers who served for religion and in foundations were here besides military officers who were responsible for security and public order in Harput Castle. On the study, physical state of Harput Castle in 17th century and military and social function of the castle in the city have been considered, using Ottoman archive documents as sources thereby.

Keywords:

Elazig, Harput, Harput Castle, Kale County, Social and economical life,

PDF

___

1. Arşiv Kaynakları
1.1. Harput Şer‘iyye Sicilleri (HŞS)
Milli Kütüphane’de Bulunanlar: 181, 278, 324, 331, 362, 368, 383, 384, 385 ve 386 numaralı defterler.
A.Ü. İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi’nde Bulunanlar: 38244-I, 38244-II, 38244-III ve 38244-IV demirbaş numaralı defterler.
1.2. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Hurufat Defterleri (VGMA HD)
1090, 1093, 1098 ve 1158 numaralı defterler.
2. Seyahatnameler
Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılli, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3. Kitap, (Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı), İstanbul 1999.
3. Araştırma ve İncelemeler
ARDIÇOĞLU, Nureddin, Harput Tarihi, İstanbul, 1964.
AYDÜZ, Salim, Taphâne-i Amire ve Top Döküm Teknolojisi, Ankara, 2006.
DANIK, Ertuğrul, Ortaçağ’da Harput, Ankara, 2001.
DARKOT, Besim, “Harput’’, İA, V/1, Eskişehir, 1997, s. 296-299.
EYİCE, Semavi, “Kale”, DİA, .24, Ankara, 2001, s. 234-242.
HAYLİ, Selçuk, “Tarihi Coğrafya Açısından Harput Şehrinin Fonksiyonları ve Etki Sahası”, Dünü ve Bugünüyle Harput Sempozyumu, I, Elazığ, 2005, s. 287-304.
KEEGAN, John, Savaş Sanatı Tarihi, (Çev. Selma Koçak), İstanbul, 2007. Komisyon, “Müstahfız”, DİA, 32, Ankara, 2006, s. 109-111.
KUBAN, Doğan, “Anadolu-Türk Şehri Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler”, Vakıflar Dergisi, 7, Ankara, 1968, s. 53-73.
KÜPELİ, Özer, Osmanlı-Safevi Münasebetleri (1612-1639), İstanbul, 2014.
KÜTÜKOĞLU, Bekir, Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri (1578-1612), İstanbul, 1993.
OĞUZOĞLU, Yusuf, “Dizdar”, DİA, 9, Ankara, 1994, s. 480-481.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, İstanbul, 1983.
SAMİ, Şemseddin, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul, 1989.
SEVGEN, Nazmi, Anadolu Kaleleri, Ankara, 1959.
SEVİN, Necla, SEVİN, Veli, Kalsen, Haydar, Harput İç Kale Mahallesinde Osmanlı Yaşamı, İstanbul, 2011.
STEIN, Mark L, Osmanlı Kaleleri Avrupa’da Hudud Boyları, (Çev. Gül Çağalı Güven), İstanbul, 2007.
SUNGUROĞLU, İshak, Harput Yollarında, I-II, İstanbul, 2013.
ŞENGÜL, M. Taner, Harput Platosunda Doğal Ortam-İnsan İlişkileri ve Doğal Çevre Planlaması, Elazığ, 2012.
TONBUL, Saadettin, “Coğrafi Faktörlerden Yer şekillerinin Harput’un Kuruluşu, Gelişmesi ve Şehrin Yer Değiştirmesi Üzerine Olan Etkileri”, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, 1, Elazığ, 2013, s. 81-92.
UZUN, Celalettin, “IV. Murad Dönemi Bağdad Seferleri Sırasında Harput Sancağı’nın Üslendiği Rol”, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, 2, Elazığ, 2013, s. 755-764.
ÜNAL, Mehmet Ali, “1646 (1056) Tarihli Harput Kazâsı Avârız Defteri”, Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, XII, İzmir, 1997, s. 9-73.
ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), Ankara, 1989.
YILDIRIM, Recep, “Harput Elazığ Yöresinin Tarihi Coğrafyası” Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, 1, Elazığ, 2013, s. 297-306.