İMAM EŞ’ARÎ’NİN HADİS YORUMCULUĞU (KELÂMÎ HADİSLER ÖZELİNDE

İslâm kelâmında mühim bir yere sahip şahsiyetlerden biri olan Eş‘arî, kendisini takip eden önemli bir kesim tarafından itikat imamı olarak kabul edilmiştir. Hal böyle olunca onun dînî konulardaki görüşleri hem mütâbîleri hem de diğerleri için büyük önem arz etmektedir. Eserlerine baktığımızda bunların sadece kelâm ile ilgili bilgileri ihtiva etmediği bunlara ilave olarak diğer İslâmî ilimlere dair malumatların da yer aldığı görülür. Hadis ilmine dair de pek çok görüş beyan eden Eş‘arî, hem hadisin kelâmî meselelerde kullanımı hakkında, hem de usule dair değerlendirmelerde bulunmaktadır. Ayrıca o, kullandığı hadislerin nasıl anlaşılması gerektiğine dair izahlar da yapmaktadır. Bu çalışmada Eş‘arî’nin söz konusu açıklamaları dikkate alınarak onun hadis yorumculuğu ele alınmıştır. Öncelikle Eş’arî’nin kendi kitaplarında yaptığı değerlendirmeler esas kabul edilmiştir. Gerekli görülen yerlerde başkaları tarafından Eş’arî’ye nispet edilen görüşlere de değinilmiştir. Böylece önemli bir kelâmcının, hadislere hangi açılardan baktığı açıklığa kavuşturulmaya çalışılmıştır. Eş’arî’nin hadis yorumunda hakikî anlamı esas alma, mecâzî anlamı tercih, cem-te’lîf, tevakkuf, aklî delillerin kullanımı ve te’vîl gibi yöntemleri kullandığı tespit edilmiştir. Bu değerlendirmelerin günümüzde de hadislerin anlaşılması ve yorumlanmasına katkı sağlayacağı aşikârdır.

Imam Ash‘arî’s Interpretatıon of Hadıth (The Case of Kalami Hadiths)

Ash‘ari, w ho i s o ne o f t he f igures t o h ave a n i mportant p lace i n Islamic t heology, w as considered as an imam of theology by a significant portion of his followers. As such, his thoughts on religious subjects are of great importance for both his followers and others. When we look into his works, it is seen that they do not contain only information about kalam, but also contain information about other Islamic sciences. Ash‘ari who makes many remarks on the science of hadith, explains about use of hadith in theological issues as well as methodology. He also explains how the hadiths that he employed in his works should be understood. In this study, Ash’arî’s hadith interpretation has been discussed in relation to his statements. First of all, the evaluations made by the As’harî in his own books have been taken as the basis. Where deemed necessary, the views attributed to Ash’arî by others also have been touched upon. Thus it would be tried to clarify from which perspective an important theologian views the hadiths. It has been determined that Ash’arî used methods such as taking the real meaning as the basis, prefering the figurative meaning, harmonizing interpretation, leaving in abeyance, using mental proofs and interpretation in his commentary. It is obvious that these evaluations contribute to the understanding and interpretation of hadiths, in our days too.

PDF

___

Abdülhamid, İrfan. “Eş‘arî, Ebu’l-Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/444-447. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
Abdulkâhir el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkahir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Usûlü’d-dîn. İstanbul Matbaatu’d-Devle, 1346-1928.
Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdirrahmân eş-Şeybânî. Kitâbu’s-Sünne. thk. Muhammed b. Saîd b. Sâlim el-Kahtânî. 2 Cilt. Dammam: Dâru İbni’l-Kayyim, 1. Basım, 1406/1986.
Abd b. Humeyd, Ebû Muhammed b. Nasr el-Kissî (el-Keşşî). el-Müntehab min müsnedi Abd b. Humeyd. thk. es-Seyyid Subhî el-Bedrî es-Sâmirrâî. Beyrut: ‘Âlemu’l- Kutub, 1. Basım, 1408/1988.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsned. thk. Şu’ayb el-Arnaût vd.. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 1416/1995.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. el-Câmi’ li şu’abi’l-îmân. thk. Abdulalî Abdulhamid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1. Basım, 1423/2003.
----------. Kitâbu’l-esmâ ve’s-sıfât. thk. Muhammed b. Abdillah el-Hâşidî. 2 Cilt. b.y.: Mektebetu’s-Sevâdî, ts.
----------. Delâilü’n-nübüvve ve ma’rifetu sâhibi’ş-şerîa. 7 Cilt Beyrut: Dâru’l-Kutubi’lİlmiyye, 1. Basım, 1408/1988.
Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâliḳ el-Bezzâr el-Basrî. el-Bahr’z-zehhâr el-ma’rûf bi müsnedi’l-Bezzâr. thk. Âdil b. Sa’d. 20 Cilt Medine: Mektebetu’l-Ulûm ve’l- Hikem, 1. Basım, 1424/2003.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrâhim. el-Câmiu’s-sahîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1. Basım, 1422.
Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhiz el-Kinânî. Mecmûu resâili Câhız. thk. Muhammed Taha el-Hâcirî. Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1983.
Dârekutnî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed. Kitâbu’r-ru’ye. thk. İbrahim Muhammed el- Ali. Zerka: Mektebetu’l-Menâr, 1. Basım, 1411/1990.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. Sünenu’d-Dârimî. thk. Hüseyn Selim Esed. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Muğnî, 1. Basım, 1421/2000.
Demirci, Kadir. “Eş‘arî’de Hadis ve Sünnet -el-İbâne Örneği-”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2, (Temmuz-Aralık 2010), 45-86.
Ebû ‘ Avâne, Y akûb b . İ shâk b . İ brahim e l-İsferâyînî. Müsnedu Ebî ‘Avâne. thk. Eymen b. ‘Ârif ed-Dimeşkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1. Basım, 1419/1998.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as el-Ezdî es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Şu’ayb el-Arnaût vd.. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd et-Tayâlisî. Müsnedu Ebî Dâvûd et-Tayâlisî. thk. Muhammed b. Abdulmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Gize: Dâru Hecer, 1. Basım, 1419/1999.
Ebü’ş-Şeyh, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Ensârî el-İsfahânî. Kitâbu’l- ‘Azame. thk. Rızâullah b. Muhammed. 5 Cilt. Riyad: Dâru’l-Âsime, ts.
Ebû Ya’lâ El-Mevsılî. Ahmed b. Ali b. el-Müsennâ et-Temîmî. Müsned. thk. Hüseyin Selim
Esed. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1. Basım, 1408/1988.
Efendioğlu, Mehmet. Sahâbeye Yöneltilen Tenkitler. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2014.
Erkol, Ahmet. “Kelamî Bilgi Yöntemi Olarak Cedel ve Cedel Yöntemini Kullanmada Eş’arî Örneği”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2, (Aralık 2002), 67-94.
Ertürk, Mustafa. “Havz-ı Kevser”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/546-549. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. el-İbâne ‘an Usuli’d-Diyâne. thk. Sâlih b. Mukbil b. Abdillah el-‘Usaymî. Riyad: Medâru’l-Müslim li’n-Neşr, 1. Basım, 1432/2011.
----------. Kitâbu’l-Luma’ fi’r-redd ‘alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida’. nşr. Hammûde Ğurâbe Kahire: Matbaatu Mısır, 1955.
----------. Kitâbu Makâlâti’l-İslâmiyyîn ve’htilâfi’l-musallîn. tsh. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Dârun-Neşr, 3. Basım, 1400/1980.
----------. Risâle ilâ ehli’s-Seğr. thk. Abdullah Şakir el-Cüneydî. Medine: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2. Basım, 1422/2002.
----------. Risâletu istihsâni’l-havd fî ilmi’l-kelâm. thk. Cemil Halim. Beyrut: Şeriketu Dâru’l- Meşârî’, 2. Basım, 1440/2019.
Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ‘ale’s-sahîhayn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1411/1990.
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. et- Temhîd li mâ fi’l-Muvatta’ mine’l-meânî ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el- Alevî vd.. 26 Cilt. Rabat: Vezâretu Umûmi’l-Evkâf, 1387/1967.
İbn Batta, Ebû Abdillah Ubeydullah b. Muhammed b. Muhammed el-Ukberî. el-İbâne ‘an şerîati’l-firkati’n-nâciye ve mücânebeti’l-firakı’l-mezmûme. 9 Cilt. Riyad: Dâru’r- Ra’ye, 1415/1994.
İbn E bî Ş eybe, E bû B ekr A bdullah b . M uhammed e l-Absî el-Kûfî. el-Musannef. thk. Muhammed Avvâme. 26 Cilt. Cidde: Dâru’l-Kıble, 1. Basım, 1427/2006.
İbn F ûrek, E bû B ekr M uhammed b . e l-Hasen el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l- Meşrik,1987.
İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
----------. Tehzîbu’t-tehzîb, 12 Cilt, Haydarabad, Meclisu Dâiretu’l-Me’ârif en-Nizâmiyye, 1. Basım, 1325.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîhu İbn Hibbân bi tertîbi İbn Balebân. thk. Şu’ayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 2. Basım, 1414/1993.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şu’ayb el-Arnaût vd.. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1. Basım, 1430/2009.
İbn Mende, Ebû Abdillah Muhammed b. İshak. Kitâbu’l-Îmân. thk. Ali b. Muhammed el- Fakîhî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 2. Basım, 1406/1985.
İbn Râhûye, Ebû Ya’kûb İshak b. İbrahim b. Mahled el-Hanzalî el-Mervezî. Müsned. thk. Abdülğafur Abdülhakk Hüseyin Bürr el-Belûşi: 5 Cilt. Medine: Mektebetu’l-Îmân, 1. Basım, 1410/1990.
İbnü’l-Ca’d, Ebü’l-Hasan Alî b. el-Ca’d b. ‘Ubeyd el-Cevherî. Müsnedu İbni’l-Ca’d. Beyrut: Darul-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1417/1996.
İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî elİskenderî. Kitâbu’l-Musâmera ‘ale’l-Musâyera. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye, 2006.
Kâdî Abdulcebbâr, Ebu’l-Hasan Kâdi’l-Kudât Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetu Vehbe, 3. Basım, 1416/1996.
Kalaycı, Mehmet. Ehl-i Sünnet Reislerinden İmâm-ı Eş’arî ve Eş’arîlik. Ankara: Anadolu Ay Yayınları, 2019.
Keskin, Mehmet. İmam Eş’arî ve Eş’arîlik. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2015.
Koçyiğit, Talat. Kur’an ve Hadiste Ru’yet Meselesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.
----------. Hadiscilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: TDV Yayınları, 4. Basım, 1989.
Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1. Basım, 1358/1939.
Limon, Hasan. Ru’yetullah İle İlgili Rivâyetlerin Değerlendirilmesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-Arabî, 1406/1985.
Ma’mer b. Râşid, Ebû ‘Urve el-Basrî es-San’ânî. Kitâbu’l-Câmi’. (Abdürrezzak’ın Musannef’i ile birlikte). thk. Habîbu’r-Rahmân el-A’zamî. 12 Cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1. Basım, 1392/1972.
Mer‘î b. Yusuf, Ebû Bekr Zeynüddin el-Hanbelî el-Kermî. Ekâvîlu’s-sukât fî te’vîli’l-esmâ ve’s-sıfât ve’l-âyâti’l-muhkemât ve’l-muteşâbihât. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 1406/1985.
Mizzî, Ebu’l-Haccâc Cemalüddîn Yûsuf b. Abdirrahman. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk, Beşşâr ‘Avvâd Ma’rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 6. Basım, 1415/1994.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyri en-Neysâbûrî. el-Câmi’u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1412/1991.
Necmeddin el-Gazzî, Ebü’l-Mekârim Necmüddîn Muhammed b. Muhammed el-Âmirî. Husnü’t-tenebbüh li mâ verade fi’t-teşebbüh. thk. Nureddin Tâlib. 12 Cilt. b.y.: Dâru’n-Nevâdir, 1. Basım, 1432/2011.
Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şu’ayb. Sünenü’n-Nesâî. 9 Cilt. Haleb: Mektebetu’l- Matbûâti’l-İslâmiyye, 1414/1994.
----------. es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Abdülmün’im Şelbî. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 1421, 2001.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Minhâc fî şerhi sahîhi Müslim b. el- Haccâc. 18 Cilt. b.y: el-Matbaatu’l-Mısrıyye, 1. Basım,1348/1929.
Rabî’ b. Habîb, Ebû A mr e l-Ezdî. el-Câmiu’s-sahîh müsnedu’l-imâm er-Rabî’ b. Habîb. 4 Cilt. Kahire: el-Matbaatu’s-Selefiyye, 2. Basım, 1349.
Rûyânî, Ebû Bekr Muhammed b. Hârûn. Müsnedu’r-Rûyânî. 2 Cilt. Kahire: Müessesetu Kurtuba, 1. Basım, 1416/1995.
Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu’cemu’l-evsat. thk. Târık b. ‘Ivadullah, Abdulmuhsin b. İbrahim. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1415/1995.
----------. el-Mu’cemu’l-Kebîr. thk. Hamdi Abdulmecid es-Silefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiu’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1996.
Yavuz , Yusuf Şevki. “İstivâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/402-404. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Yerkazan, Hasan. “Zemahşerî’nin Hadisleri Te’vil Metodu”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 17/2 (2017), 43-74.
Yıldırım, Ahmet. “İmam Eş‘arî’nin Eserlerinde Hadis Kültürü”. Uluslararası İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik Sempozyumu Bildirileri. ed. Cemalettin Erdemci vd.. 2/695-713. İstanbul: Beyan Yayıları, 2015.
Zehebî, Ebû Abdillah Şemsü’d-Dîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânu’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 5 Cilt. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, ts.