17. VE 18. YÜZYILLARDA OSMANLI (B)İLİM-FELSEFE DÜNYASI: YENİ ANLAYIŞ KARŞISINDA DURAKSAMANIN BAZI NEDENLERİ ÜZERİNE

17. yüzyıla kadar -diğerleri bir yana- Osmanlı İmparatorluğu ile Avrupa Devletleri birçok yönden rekabet halindeydi. İslâm Dünyası’ndan da aldığı etkilerle erken modern dönemde bilim ve felsefe alanında önemli gelişmeler kaydeden Avrupa Dünyası karşısında Osmanlı, 15. yüzyıldan sonra bazı alanlarda öncülüğünü yitirmeye ve birkaç asır içinde de gerilemeye başlamıştır. Bunun üzerine, Osmanlı’nın nerede hata yaptığı ya da ihmalkârca davrandığı veya Avrupa’nın tüm bu işleri nasıl başarabildiği merak konusu olmuş ve bu yönde çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Bu konuda -her ne kadar içsel ve dışsal tüm gerekçeleri tek bir çalışmada ortaya koymak henüz olanaklı görünmese de- birtakım gerekçeler tespit edilmiştir. Bu yazının mütevazı amacı, bütünlüğü olabildiğince kuşatmaya çalışarak, Osmanlı (B)ilim-Felsefe Dünyası’nda ‘eski olan’ ile ‘yeni olan’ arasında asırlık duraksamanın bazı gerekçelerine işaret etmek ve bu alanda düşünmeyi bir ölçüde koşullandırabilmektir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, Avrupa, Batılılaşma, Bilim, Felsefe.

SCIENCE-PHILOSOPHY IN THE OTTOMAN WORLD IN THE 17th AND 18th CENTURIES: On Some Reasons of Fluctuation Arising from Facing the New Conception

Until the 17th century the Ottoman Empire – in addition to some other states - and Western European powers were in rivalry with many aspects. Although the Ottomans, resting on the Islamic civilization, gained the prominent position for some time, they lost their leadership after the 15th century in several realms, falling into a regression process in the early modern period against the European World where sparkling advancements were underway, partly thanks to the Islamic heritage, via trailblazing scientific-philosophical enterprises. These facts resulted in research taking a curious look into the possible faults or negligences of the Ottomans in the presence of European success, masterly brought out into application. Admitting the impossibility of explaining all the interior and exterior factors affecting the events, at least some certain aspects have been revealed. The humble main aim of this paper is, being as encompassing as possible, to note down some reasons of the centuries-old fluctuation between the old and the new in the realms of philosophy and science and in some degree to direct the thinking process on them.

Keywords:

Ottoman, Europe, Westernization, Science, Philosophy.,

PDF

___

Adıvar, A. (1982). Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul : Remzi Kitabevi.
Adnan A. (1984) “İslâm Medeniyeti Tarihi”, İslam Medeniyeti Tarihi içinde, Barthold, W., Haz. Fuad Köprülü, Ankara: Arısan Matbaacılık, 6. Basım.
Al-Rouyhab, K. (2019). “17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda ‘Bağnazlığın Zaferi’ Efsanesi”, (çev. T. Kütükçü ve A. Yılmaz), Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi, ss. 293-315.
Arslantürk, Z (1997). Naimâ’ya Göre XVII. Yüzyıl Osmanlı Toplum Yapısı, İstanbul: Ayışığı Kitapları.
Bakkal, A. (2021). “Osmanlı Medrese Müfredatından Felsefe Dersi Kaldırıldı mı?”, Turkish Academic Research Review, 6 (1), ss. 221-252. doi: 10.30622 tarr.870895.
Barthold, W. (1984). İslam Medeniyeti Tarihi, (haz. Fuad Köprülü), Ankara: Arısan Matbaacılık, 6. Basım.
Berkes, N. (2012). Türkiye’de Çağdaşlaşma, (Yay. Haz. A. Kuyaş), 18. Baskı, İstanbul: YKY.
Bingöl, A. (2001). “Osmanlı Dünyasında Mantık Bilimi ve Eğitimi”, Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Öğretim ve Araştırma Alanı Olarak Felsefe, Çotuksöken, B. (ed.) Ankara :TFK Derneği.
Capra, F. (2009). Batı Düşüncesinde Dönem Noktası, (çev. M. Armağan), İstanbul: İnsan Yayınları.
Çelebi, K. (1018/1602). “Düstûr’ül-Amel li-Islahi’l-Halel”, Kavânin-i Âl-i ‘Osman, Aynî Ali Efendi, (Tertip).
Çelebi, K. (2007). Mîzânü’l-Hakk fî İhtiyâri’l-Ehakk, (çev. O. Ş. Gökyay), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Cevizci, A. (2001). OnYedinci Yüzyıl Felsefe Tarihi, Bursa: Asa Kitabevi.
Ceylan, Y. (2011). Din ya da Politika: Neden Felsefe?, Ankara: Phoenix Yayınevi.
Collingwood, R. G. (2020). Doğa Tasarımı, (çev. K. Dinçer), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
d’Iribarne, P. (2017). Demokrasi Karşısında İslâm, (çev. A. Arslan), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Davison, R. H. (2016). Osmanli-Türk Tarihi: 1774-1923 Batı Etkisi, (çev. M. Moralı), İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım.
Demir, R. (2015). Nerede Hata Yaptık: Doğu’da Bilimin Gerileyişinin Haricî ve Dahilî Nedenleri Üzerine Bir Tartışma, İstanbul: Lotüs Yayınevi.
Demir, R. (2018). Philosophia Ottomanica: Osmanlı Felsefesi, İstanbul: Lotüs Yayınevi, Birleştirilmiş Yeni Baskı.
Erzurumlu İbrahim Hakkı (1981). Ma’rifetnâme, Sun. A. Davudoğlu, Sadel. D. yılmaz ve H. Kılıç, İstanbul.
Fazlıoğlu, İ. (2015). Türkiyede/Türkçe’de Felsefe Üzerine Konuşmalar, Kaya, M. C, (haz.), İstanbul: Küre Yayınları.
Fazlıoğlu, İ. (2021). Kayıp Halka, İstanbul: Ketebe Yayınları.
Göriceli Koçi Bey, Koçi Bey Risâlesi, İstanbul Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Koleksiyonu, Katalog No: 34 Ae Tarih 474.
Gözütok, T. T. (2020). Psikiyatrinin Türkiye’ye Girişi: Mecnûndan Akıl Hastasına, Ankara: Nobel Bilimsel Eserler.
İhsanoğlu, E. (1992). Batı Bilimi ve Osmanlı Dünyası: Bir İnceleme Örneği Olarak Modern Astronomi'nin Osmanlı'ya Girişi (1660 - 1860). Belleten, 56(), ss. 727-774.
İhsanoğlu, E. (2010). Osmanlılar ve Bilim, İstanbul: Etkileşim Yayınları.
İnalcık, H (2017). Atatürk ve Demokratik Türkiye, İstanbul: Kırmızı Yayınları.
İnalcık, H. (1990). “Osmanlı Toplum Yapısının Evrimi”, Türkiye Günlüğü, sayı: 11.
İnalcık, H. (1997). The Ottoman Empire, London: Phoenix.
Kalaycıoğulları, İ. (2017). “İbrahim Müteferrika ve Yeni Astronomi”, Dört Öge Dergisi, Sayı 12, ss. 187-220.
Kant, I. (1984). “Aydınlanma Nedir?”, Seçilmiş Yazılar, (çev. N. Bozkurt), İstanbul: Remzi Kitabevi.
Kara, İ. (2015). Türkiyede/Türkçe’de Felsefe Üzerine Konuşmalar, Kaya, M. C, (haz.), İstanbul: Küre Yayınları.
Kaygı, A. (1992). Türk Düşüncesinde Çağdaşlaşma, Ankara: Gündoğan Yayınları.
Lewis, B. (2021a). Çatışan Kültürler: Keşifler Çağında Hristiyanlar, Müslümanlar, Yahudiler, (çev. N. Elhüseyni), İstanbul: İnkılap Kitabevi.
Lewis, B. (2021a). Hata Neredeydi?: Doğu’nun 300 Yıldır Cevabını Aradığı Soru, (çev. M. M. Özeren), İstanbul: Kronik Kitap.
Mordtmann, J. H. (2009). Takiyüddin’in Pera’daki Gözlemevi, (çev. C. Pulathaneli), Osmanlı Bilimi Araştırmaları X/2.
Naîmâ Mustafa Efendi (2007). Târih-i Naîmâ, haz. Mehmet İpşirli, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Okumuş, E. (2006). İbn Haldûn’un Osmanlı Düşüncesine Etkisi, İslâm Araştırmaları Dergisi, Sayı 15, ss.141-185.
Russ, J. (2017). Felsefe Tarihi Cilt II: Modern Dünyanın Yaratılması, çev. İsmail Yerguz, İstanbul: İletişim Yayınları.
Sayılı, Aydın (1963). Ortaçağ İslâm Dünyasında İlmî Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bâzı Temel Sebebleri (Avrupa İle Mukayese), Araştırma Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Bölümü Dergisi, ss. 5-69.
Shefer-Mossensohn, M. (2019). Osmanlı’da Bilim: Kültürel Yaratı ve Bilgi Alışverişi, (çev. K. Oğuz), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Tarnas, R. (2012). Batı Düşüncesi Tarihi II: Moderniteden Günümüze Kadar, (çev. Y. Kaplan), İstanbul: Külliyat Yayınları.
Tekeli, S. (1993). "Osmanlıların Astronomi Tarihindeki En Önemli Yüzyılı", Fatih'den Günümüze Astronomi, İstanbul.
Turan, O. (1979). Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Cilt I-II, İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
Ülken, H. Z. (1991). “Kâtip Çelebi ve Fikir Hayatımız”, Kâtip Çelebi Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ülken, H. Z., Fahri, Z. (1940). İbn Haldûn, İstanbul: Kanaat Kitabevi.
Vural, M. (2011). Gazzâlî Felsefesinde Bilgi ve Yöntem, Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
Vural, M. (2019). İslâm Felsefesi Tarihi, Ankara: Elis Yayınları.