Tel‘în İçerikli Bir Rivayetin Tahlili: Halîfe Mu‘tazıd-Billâh Örneği

Tel‘în söylemlerinin tarihi geçmişi irdelendiğinde söz konusu eylemler, İslam Tarihi’nin erken dönemlerine kadar geri götürülebilir. Başlangıcına ilişkin kesin bir tarih vermek mümkün değilse de bu söylemlerin, genellikle Hz. Osman’ın (öl. 35/656) şehadetini takip eden sürece tarihlenen siyasî-itikadî ayrışma ile başladığı kabul edilmektedir. Zira tel‘în ifadelerinin Hz. Ali (öl. 40/661) ile Muâviye (öl. 60/680) arasında cereyan eden ve siyasî bölünmelere neden olan Sıffîn (37/657) hadisesiyle Tahkîm sonrası gündeme geldiği görülmekte, tarihi süreç içerisinde de gerek Emevîler gerekse Abbâsîler döneminde çeşitli nedenlerle zaman zaman tel‘în söylemlerine başvurulduğu anlaşılmaktadır. Bu durum, politik gayelerle belli şahıs ve zümreleri hedef alan lanet söylemlerinin rivayetlere dönüş(türül)mesi bakımından uydurma olgusunu yakından ilgilendirmektedir. Öyle ki, İslam Tarihi’nin erken dönemlerinden itibaren birçok sebeple hadis uydurulmuş ve Hz. Peygamber’in (s.a.v.) dinî otoritesi istismar edilmiştir. Mevzû hadis, en genel anlamıyla bir söz ya da fiilin Hz. Peygamber (s.a.v.) adına uydurularak ona nispet edilmesidir. Fitne ile başlayan uydurma faaliyetleri, takip eden süreçte Müslüman toplumun siyasî olarak ayrışmasıyla hız kazanmıştır. Bunun yanı sıra Emevî-Abbâsî çekişmesi de tarihte birçok kez politik nedenlerle uydurma hadislerin ihdasına neden olmuştur. Zira başta Muâviye hakkında olmak üzere Emevîler lehinde başlatılan uydurma faaliyeti, Abbâsîler devrinde de aynı amaçla sürdürülmüş ve Hz. Peygamber’in (s.a.v.) dilinden Seffâh, Mansûr ve Mehdî gibi bazı Abbâsî halifeleri övülmüştür. Söz konusu çekişme bu dönemlerde uydurma hadislerin devreye sokulduğu politik bir tavır haline gelmiş ve bu doğrultuda taraflar kendi politik amaçlarına uygun lehte ve aleyhte, belli başlı şahıs veya gruplara yönelik tebcîl yahut tahkîr içeren rivayetleri gündeme getirmişlerdir. Bu durumun sıra dışı bir örneği ise bahse konu uydurma haberlerin bizzat bir Abbâsî halifesinin emriyle tel‘în bildirisine dönüştürülmüş olmasıdır. Nitekim Mu‘tazıd-Billâh (279/892-289/902) hilafetinin son dönemlerine doğru aldığı radikal bir kararla cuma günleri minberlerde başta Muâviye olmak üzere Ümeyyeoğulları aleyhinde lanet içerikli bir hutbe okutulmasını emretmiştir. Bu doğrultuda bizzat Halîfe’nin emriyle hazırlanan metinde, çeşitli ayetlerin yanı sıra birtakım rivayetler de Emevî hanedanlığı ve onların önde gelen siyasî temsilcileriyle ilişkilendirilmiştir. Halîfe, Hz. Peygamber’in bir defasında Ebû Süfyân’a (öl. 31/651) ve oğulları Muâviye ile Yezîd’e (öl. 18/639) lanet ettiğine yönelik bir rivayeti gündeme getirerek (el-İsrâ 17/60 gibi) bazı ayetleri bağlamından koparmak suretiyle bu minvalde yorumlarda bulunmuştur. İşte bu makalede Emevî-Abbâsî çekişmesi özelinde siyasî ikbâl uğruna Hz. Peygamber’in dinî otoritesini istismara kadar uzanan bir teşebbüs, uydurma hadis olgusu üzerinden incelenmekte; Mu‘tazıd-Billâh’ın politik tavrına mesnet teşkil eden söz konusu rivayetin isnad ve metin yönünden tetkîki yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Hadis, Abbâsîler, Mevzu, el-Mu‘tazıd-Billâh, Tel‘în, Tarih

An Analysis of the Narrative Containing Curse: The Case of Caliph al-Mu‘tadid Bi’llāh

When the historical background of curse expressions examined, these actions can be taken back to the early periods of Islamic History. It is not possible to date its beginnings precisely, but these expressions started with the political-theological split following the martyrdom of Uthmān (d. 35/656). Because the expressions of curse emerged after the Tahkīm (arbitration) with the Battle of Siffīn (37/657), which took place between Alī (d. 40/661) and Mu‘āwiya (d. 60/680) and caused political divisions. Afterwards, it is understood that curses were used from time to time for various reasons, both in the Umayyads and the ‘Abbāsid period. This situation is closely related to the phenomenon of fabrication in terms of turning the curses targeting certain individuals and groups for political purposes into narratives. So much so that since the early periods of Islamic History, hadiths were fabricated for many reasons and the religious authority of the Prophet (pbuh) was abused. The fabricated (mawdu‘) hadīth is a word or an act that is fudged and attributed to Prophet. The fabrication phenomenon, which started with fitna (disturbance), gained momentum with the political disintegration of the Muslim community. Beside, the Umayyad-‘Abbāsid conflict has led to the creation of fabricated hadiths for political reasons many times in history. Because the phenomenon, which was initiated in favor of the Umayyads, especially about Mu‘āwiya, was continued for the same purpose during the ‘Abbāsid period, and some ‘Abbāsid caliphs such as Saffāh, Mansūr and Mahdī were praised as if Prophet (pbuh) had said. The conflict became a political attitude in which fabricated hadiths were introduced during these periods, and in this direction, the parties circulated some narratives containing glorification or insult towards certain individuals or groups, for and against their own political purposes. An extraordinary example of this situation is that fabricated narrations was turned into a curse declaration by the order of an ‘Abbāsid caliph himself. As a matter of fact, Mu‘tadid Bi’llāh (279/892-289/902), with a radical decision in the last period of his caliphate, ordered a cursed sermon (khutbah) to be delivered on the pulpits (minbar) on fridays against Mu‘āwiya and the Umayyads. Accordingly, in the text prepared by the order of the Caliph himself, some narrations as well as various verses were associated with the Umayyad dynasty and their prominent political representatives. The caliph brought up a narration that the Prophet cursed Abū Sufyān (d. 31/651) and his sons Mu‘āwiya and Yazīd (d. 18/639) and made comments in this manner by breaking some verses (such as Sūra al-Isrā’ 17/60) out of context. In this article, an attempt to abuse the religious authority of the Prophet for the sake of political gain, in particular, the Umayyad-‘Abbāsid conflict, is examined through the fabricated hadīth phenomenon. In addition, the isnād and text analysis of the narration, which forms the basis of Mu‘tadid Bi’llāh’s political attitude, are examined.

Keywords:

Hadīth, Tarikh, ‘Abbāsids, Fabrication, al-Mu‘tadid Bi’llāh,

PDF

___

Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1421/2001.
Ahmed Muhammed Şâkir. el-Bâ‘isü’l-hasîs şerhu ihtisâru ‘ulûmi’l-hadîs. Riyad: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 1417/1996.
Aşıkkutlu, Emin. “Hadis Vaz‘ının Hz. Peygamber Devrinde Başladığına Dair Rivâyetler ve Delil Değerleri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2014), 5-26. https://doi.org/ 10.1501/ilhfak_0000000958
Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Mu’âviye b. Ebî Süfyân. Ankara: OTTO Yayınları, 2020.
Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009.
Azîmâbâdî. ‘Avnü’l-ma‘bûd şerhu Süneni Ebî Dâvûd. thk. Abdurrahmân Muhammed Osman. 14 Cilt. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1389/1969.
Bedreddin Aynî. Meğâni’l-ahyâr fî şerhi esâmî ricâli Me‘âni’l-âsâr. thk. Muhammed Hassân İsmaîl. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1427/2006.
Belâzürî. Kitâbu’l-cümel min ensâbi’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
Bezzâr. el-Bahrü’z-zehhâr, thk. Mahfuzurrahmân Zeynullah. 13 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1988.
Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1993.
Buhârî, Muhammed b. İsmâil . Kitâbu’t-târîhi’l-kebîr. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Kitâbü’d-du‘afâi’s-sağîr. thk. Mahmûd İbrâhîm Zâyed. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1406/1986.
Bozkurt, Nahide. Abbasiler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2004.
Canikli, İlyas. Siyasi Düşüncenin Oluşumunda Hadislerin Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2. Basım, 2019.
Çakın, Kamil. “Fiten Rivâyetlerinin Tabiatı”. Abdurrahman Küçük’e Armağan. ed. Ahmet Hikmet Eroğlu. 251-270. Ankara: Berikan Yayınevi, 2016.
Dabbî, Ahmed b. Yahyâ. Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs. thk. İbrâhîm el-Ebyârî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 1410/1989.
Demir, Mahmut. Hadis ve İdeoloji Şiî-Sünnî İhtilafının Hadis Rivayetine Yansımaları. Ankara: OTTO Yayınları, 2015.
Demir, Mahmut. “Tarihsel Bağlamından Koparılmış Bir Hadis: 'Onu Azgın Bir Topluluk Öldürecek…' Rivâyeti Üzerine Bir İnceleme”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 7/2 (2007), 143-164. https://doi.org/10.33415/daad.728251
Demircan, Adnan. “Ali-Muâviye Kavgası Bağlamında Bir Siyasî Mücadele Aracı Olarak Lanet Okuma”. Lânet Kitabı. ed. Emine Gürsoy Naskali. 151-163. İstanbul: Kitabevi, 2009.
Ebû Dâvud es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Sâlih b. Abdilazîz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1420/1999.
Ebû Nuaym el-İsfahânî. Hilyetü’l-evliyâ’ ve tabakâtü’l-asfiyâ’. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1409/1988.
Ebû Nuaym el-İsfahânî. Ma‘rifetü’s-sahâbe. th. Âdil b. Yûsuf el-Azâzî. 7 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1419/1998.
Ertürk, Mustafa. Metin Tenkidi Gayb ve Fiten Hadisleri Örneği. Ankara: Fecr Yayınları 2017.
Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer. et-Tefsîrü’l-kebîr. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
Felâte, Ömer b. Hasan. el-Vad‘u fi’l-hadîs. Mısır: Câmi‘atü’l-Ezher, Külliyetü Usûli’d-Dîn, Doktora Tezi, 1981.
Halîfe b. Hayyât. Kitâbu’t-Tabakât. thk. Ekrem Ziyâ Ömerî. Bağdat: Matbaatü’l-‘Ânî, 1387/1967.
Halîl b. Muhammed. el-Ferâid alâ mecmai’z-zevâid. Katar: Dâru’l-İmâmi’l-Buhârî, 1429/2008.
Hatîb el-Bağdâdî. Telhîsü’l-müteşâbih. thk. Sükeyne eş-Şihâbî. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru Tlasdar, 1985.
Hatiboğlu, Mehmed Said. Siyasi-İctimai Hâdiselerle Hadîs Münasebetleri. Ankara: OTTO Yayın-ları, 3. Basım, 2020.
Heysemî. Mecma‘u’z-zevâ’id ve menba‘u’l-fevâ’id. thk. Abdullah Muhammed Dervîş. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414/1994.
Humeydî, Muhammed b. Fütûh. Cezvetü’l-muktebis fî târîhi ‘ulemâ’i’l-Endelüs. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf - Muhammed Beşşâr Avvâd. Tunus: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1429/2008.
Itr, Nûreddîn. Menhecü’n-nakd fî ulûmi’l-hadîs. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
İbn Abdülber en-Nemerî. el-İstî‘âb fî ma‘rifeti’l-ashâb. thk. Alî Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412/1992.
İbn Abdülhâdî, Şemseddîn. Tabakâtü ulemâi’l-hadîs. thk. Ekrem el-Bûşî – İbrâhim ez-Zeybek. 4 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1417/1996.
İbn Adî. el-Kâmil fî du‘afâ’i’r-ricâl, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Alî Muhammed Muavviz. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrevî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
İbn Beşküvâl. Kitâbü’s-Sıla fî târîhi e’immeti’l-Endelüs. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 2 Cilt. Tunus: Dâru’l-Ğarbi’l-İslamî, 2010.
İbn Ebû Âsım. Kitâbu’l-âhâd ve’l-mesânî, thk. Bâsim Faysal Ahmed el-Cevâbira. 6 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye, 1991.
İbn Ebû Hâtim. Kitâbu’l-cerh ve’t-ta‘dîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1371/1902.
İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir. el-Musannef. thk. Muhammed Avvâme. 26 Cilt. Dımaşk: Müessesetü Ulûmi’l-Kur’an, 1427/2006.
İbn Hacer el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
İbn Hacer el-Askalânî. Lisânü’l-Mîzân. thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 1423/2002.
İbn Hacer el-Askalânî. Takrîbü’t-Tehzîb. thk. Ebü’l-Eşbâl Ahmed Şâğif el-Pâkistânî. Mekke: Dâru’l-‘Âsıme, 1413.
İbn Hacer el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. nşr. İbrahim ez-Zeybek – Âdil Mürşid. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1416/1995.
İbn Hibbân. el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 1408/1988.
İbn Hibbân. Kitâbu’s-sikât. thk. Muhammed Abdülmu‘îd Hân. 10 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, 1393/1973.
İbn Hişâm. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa es-Sekka - İbrâhim el-Ebyarî -Abdülhâfız Şelebî. 2 Cilt. Kâhire: y.y., 1955.
İbn İshâk. Sîretü İbn İshâk el-Mübtede’ ve’l-meb‘as ve’l-meġâzî. nşr. Muhammed Hamîdullah. Fas: Matbaatü Muhammed, 1396/1976.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’. et-Tekmîl fi’l-cerh ve’t-ta’dil. thk. Şâdî b. Muhammed. Yemen: Merkezü’n-Nu‘mân, 1432/2011.
İbn Kutluboğa. es-Sikât mimmen lem yaka‘ fi’l-kütübi’s-sitte. thk. Şâdî b. Muhammed b. Sâlim Âli Nu‘mân. 9 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Abbâs, 2011.
İbn Mâce. Sünenü İbni Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 2 Cilt. Mısır: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabî, ts.
İbn Manzûr. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
İbn Nukta. Tekmiletü’l-ikmâl. thk. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî. 5 Cilt. Mekke: Câmi‘atü Ümmü’l-Kurâ, 1408/1987.
İbn Sa‘d. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ’. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1410/1990.
İbnü’l-Esîr, İzzeddîn. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Muhammed Yûsuf er-Rakkâk. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1407/1987.
İbnü’l-Esîr, İzzeddîn. Üsdü’l-gâbe fî ma‘rifeti’s-sahâbe. thk. Alî Muhammed Muavviz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
İclî, Ebü’l-Hasen. Ma‘rifetü’s-sikât. thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1405/1985.
Mâlik b. Enes. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1406/1985.
İmamoğlu, Abdullah Taha. Hadis ve Siyaset. İstanbul: Beka Yayınları, 2015.
Kandemir, Mehmet Yaşar. Mevzû Hadisler. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1997.
Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-mü’ellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-‘Arabiyye. 15 Cilt. Bey-rut: Mektebetü’l-Müsennâ – Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
Keleş, Ahmet. “Apokaliptik Hadis Edebiyatı ve Problemleri “Hilafet Benden Sonra Otuz Senedir” Hadisi Örneği”. İSTEM 4/7 (2006), 37-54. https://dergipark.org.tr/tr/pub/istem/ issue/26534/279329
Kennedy, Hugh. “al-Mu’tadıd Bi’llâh”. The Encyclopaedia of Islam 7/759-760. Leiden: E. J. Brill Press, 1993.
Kırbaşoğlu, M. Hayri. Alternatif Hadis Metodolojisi. Ankara: OTTO Yayınları, 6. Basım, 2019.
Koçyiğit, Talat. “Mevzû Hadislerin Zuhuru”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (1968), 57-68.
Kutluer, İlhan. “İbnü’t-Tayyib es-Serahsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/230-232. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Nasr b. Müzâhim. Vak‘atü Sıffîn. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1410/1990.
Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahmân. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâ’i’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müesesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1405/1985.
Muhammed Accâc el-Hatîb. es-Sünne kable’t-tedvin. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1988.
Müslim b. Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1412/1991.
Nûreddîn Itr. Menhecü’n-nakd fî ulûmi’l-hadîs. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1399/1979.
Nesâî. Sünenü’n-Nesâî. thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetü Matbu‘âti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
Oktan, Yusuf. “İdeolojinin Hadis Rivayetlerine Yansıması İmâmiyye Şî’ası’nda Lanetli Mescitler Örneği”. Turkish Studies 13/25 (2018), 319-334. http://dx.doi.org/10.7827/Turkish Studies.14369
Sarıçam, İbrahim. İslâm Öncesinden Abbâsîlere Kadar Emevî- Hâşimî İlişkileri. Ankara: TDV Yayınları, 2021.
Süyûtî. el-Le’âli’l-masnû‘a fi’l-ehâdîsi’l-mevzû‘a. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
Süyûtî. Buğyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1399/1979.
Süyûtî. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Kevser, 2. Basım, 1415.
Şevkânî. el-Fevâ’idü’l-mecmû‘a fi’l-ehâdîsi’l-mevzû‘a. thk. Abdurrahmân b. Yahyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1416/1995.
Şîrâzî, Ebû İshâk. Tabakâtü’l-fukahâ’. nşr. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 2. Basım, 1401/1981.
Taberânî. el-Mu’cemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî. 24 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1415/1994.
Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 2. Basım, ts.
Tâceddîn Sübkî. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
Tayâlisî, Ebû Dâvûd. el-Müsned. thk. Muhammed Abdülmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Cîze: Dâru Hicr, 1420/1999.
Tirmizî. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 Cilt. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1975.
Ulu, Arif. “Hadis Rivayetinde İsnâdın Başlaması ya da Fitnenin Tarihi”. Dinbilimleri Dergisi 12/1 (2012), 119-166. https://dergipark.org.tr/tr/pub/daad/issue/4490/61861
Ünal, Yavuz. Hadisin Doğuş ve Gelişim Tarihine Yeniden Bakış. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2010.
Varol, M. Bahaüddin. “Emevîler’in Hz. Ali ve Taraftarlarına Hakaret Politikası Üzerine”. İSTEM 4/8 (2006), 83-107. https://dergipark.org.tr/tr/pub/istem/issue/26535/279351
Varol, M. Bahaüddin. “İslam Tarihi’nin İlk İki Asrında Ehl-i Beyt’e İdeolojik Yaklaşımlar”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 4/3 (2004), 71-89. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343543
Yılmaz Gömbeyaz, Melek. Ziyâd b. Ebîh (Hayatı - Şahsiyeti - Devlet Adamlığı). Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
Yılmaz, Orhan. “Hz. Muâviye’yi Öven ve Yeren Bazı Hadislerin Tahlili ve Tenkidi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/18 (2020), 91-117. https://dergipark.org.tr/tr/ pub/bozifder/issue/59302/793495
Zehebî. Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Alî Muhammed Mu‘avviz-Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1416/1995.
Zehebî. el-Kâşif fî ma‘rifeti men lehû rivâye fi’l-Kütübi’s-sitte. nşr. Muhammed Avvâme - Ahmed Muhammed Nemir Hatîb, 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Kıble - Müessesetü ‘Ulûmil’-Kur’ân, ts.
Zehebî. Kitâbu tezkirati’l-huffâz. nşr. Abdurrahmân b. Yahyâ el-Muallâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1374.
Zehebî. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnaûd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1402/1982.
Ziriklî. el-A‘lâm: Kâmûsü terâcim. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.