Mûsikî Nazariyatı Tarihinin Mühim Bir Siması:Allâme Kutbuddîn Şîrâzî

7/13. yüzyıl, İslam medeniyetinde mûsikî nazariyesinin hikmet ve tecrübeye dayalı Riyâzî (Talimî) ilimler arasında sayılarak ele alındığı ve önceki yüzyıllarda yazılmış eserlerle mukayeseli bir şekilde yeniden yapılandırıldığı bir dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. Dönemin mûsikî teorisyenleri arasında ilk sıralarda yer alan Kutbüddîn Şîrâzî (öl. 710/1311), mûsikî ilmini bir kısmı günümüzde hâlâ kullanılmakta olan teori ve hesaplamalarla ele almış ve aynı zamanda mûsikînin amelî kısmıyla da ilgilenmiştir. Fârâbî (öl. 339/950), İbn Sînâ (öl. 428/1037) ve Safiyyüddin Urmevî’nin (öl. 693/1294) görüşlerine yer verdiği ve zaman zaman onların söylemlerini eleştirdiği Dürretü’t-tâc isimli eseri, içerisinde mûsikî bölümünün de bulunduğu Farsça-Derî lehçesi ise kaleme alınmış ansiklopedik bir yapıdadır. Nasîrüddin Tûsî gibi döneminin önemli üstatlarından eğitim görmüş ve kendisi de hocalığı ve mûsikî teorisyenliği yönüyle temayüz etmiş olan Şîrâzî, İran coğrafyasının yetiştirdiği ve Türk-Arap-İran mûsikî temellerinin atılmasında önemli rol oynamış tarihî bir şahsiyet olarak kendisinden sonra pek çok ilim adamını etkilemiştir. Şîrâzî’nin Dürretü’t-tâc isimli eserin mûsikî bölümünün tarihsel müzikoloji, analiz, yorumlama, sistematik müzikoloji, karşılaştırmalı müzikoloji ve kaynak tarama yöntemleri kullanılarak, mûsikî nazariyesine kazandı-rılması hedeflenmiştir. Bu maksatla eser dört farklı nüsha üzerinden tahkik yapılmak suretiyle de incelenmiştir. Yapılan bu çalışmalarla eserin kuramsal ve terimsel yenilikleri ile tarihsel olarak değeri incelenmiş olacaktır. Aynı zamanda döneme ait algılanma ve anlam problemleri de, konuların ayrıntılı olarak ele alınması ile teorik olarak ortaya konulacaktır. Araştırmanın neticesinde eserin Urmevî şerhi olmadığı ve bunun yanında orijinalite taşıyan birçok yönü olduğu tespit edilmiştir. Hesabî yöntemlerin yoğun olarak kullanıldığı, ses fiziği, ses teorisi, aralıklar, perdeler, diziler ve onu oluşturan cinsler, îkâ‘ gibi temel konuların tamamını içeren bir telif eser olduğu da görülmüştür. Kendinden önce yapılan bazı nazarî çalışmalardaki görüşlere getirdiği eleştiriler ve kendi terminolojisini oluşturan kullanımları ile konuları detaycı bir yaklaşımla ele alması, esere değer katmaktadır. Mûsikî bölümünde yer verilen yeni aralıklar, diziler ve bu dizilerin yapılarındaki orijinallik, nota yazımına yaptığı ilaveler, nüans kullanımı, ud eğitimi ve prozodi konularına değinen ifadeleri ile mûsikî nazariyatı literatürü içerisinde önemli bir konum elde etmiştir. Yakın bir dönemde ancak tespit edilebilmiş olan bir şan tekniğine kendi döneminde teknik detaylarıyla yer vermesi de eserin günümüze bir diğer katkısı olarak görülmüştür. Tüm bu gerekçelerle, Şîrâzî’nin Dürretü’t-Tâc isimli eserinin mûsikî bölümü ve kendisinin mûsikîyle hemhâl olan kişiliği bu makalede incelenmeye çalışılacaktır.

A Significant Person in the History of Music Theory:Allame Quṭb al-Dīn al-Shīrāzī

13th century appears as a period when the theory of music in Islamic civilization was considered as one of the Riyādī (ta‘limī) sciences based on wisdom and expe-rience, and it was restructured in a comparative way with the works written. Quṭb al-Dīn al-Shīrāzī (d. 1311), who was among the first music theorists of the period, dealt with the science of music with theories and calculations that some of which are still in use today and at the same time he was interested in the practical part of music. His work called Durrat al-taj, in which he includes the views of al-Fārābī, Ibn Sīnā and Urmawī and criticizes their discourses, is in an encyclopedic structure in Persian-Deri dialect, which also including the music section. al-Shīrāzī, who was educated by the important masters of his time like Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī, and also distinguished himself as a teacher and music theorist, is a historical figure who was growed by the Iranian geography and played an important role in laying the basies of Turkish-Arabic-Iranian music, and affected many scholars like Maraghi after him. It is aimed to bring the musical part of al-Shīrāzī’s work named Durrat al-taj into the theory of music by using historical musicology, analysis, interpretation, systematic musicology, comparative musicology, and source scanning methods. For this purpose, the work has been examined by making an examination on four different copies. With these studies, the theoretical and terminological innovations of the work and its historical value will be examined. At the same time, perception and meaning problems of the period will be put forward theoretically by considering the subjects in detail. As a result of the research, it has been determined that the work is not an Urmawī commentary, and besides, it has many original aspects. It has also been seen that it is a copyrighted work that includes all the basic subjects such as sound physics, sound theory, intervals, pitches, scales, and the genera that make up it, rhythm, in which computational methods are used extensively. The fact that he criticizes the views in some theoretical studies done before him, and the use of his own terminology and his detailed approach to the issues add value to the work. It has gained an important position in the music theory literature with its new intervals, scales and originality in the structures of these scales, additions to the writing of notes, the use of nuance, oud training and prosody in the music section. The fact that he gave place to a singing technique that could only be identified in the recent period with its technical details in his own period has been seen as another contribution of the work to our day. For all these reasons, the subjects of the musical part of al-Shīrāzī’s Durrat al-taj work and al-Shīrāzī’s personality, which is compatible with his music will be examined in this paper.

PDF

___

Arıcı, Müstakim. “Âlim ve Filozof: Kutbüddîn Şîrâzî”. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni. 6/961-976. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
Arslan, Fazlı. “Bağdat ve Müzik Bilimi (Nasîruddîn-i Tûsî, Safiyyüddîn-i Urmevî, Kutbüddîn-i Şîrâzî)”. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum. 649-666. İstanbul: Ümraniye Belediyesi, ts.
Arslan, Fazlı. İslam Medeniyetinde Mûsiki. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
Arslan, Fazlı. Safiyyüddîn-i Urmevî ve Şerefiyye Risâlesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2007.
Bardakçı, Murat. Maragalı Abdülkadir. İstanbul: Pan Yayıncılık, 1986.
Çakır, Ahmet. Alişah b. Hacı Büke (?-1500)’nin Mukaddimetü’l-Usûl Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
Çakır, Ahmet. “Kutbüddîn Şîrâzî’nin Dürretü’t-Tâc’ında Devir ve Cem‘i-Kâmiller”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (Aralık 2015), 75-96. https://doi.org/ 10.17120/omuifd.43129
Çakır, Ahmet. “Kutbüddîn Şîrâzî’nin Dürretü’t-Tâc’ında Îkâ‘î Daireler”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (29 Aralık 2015), 77-94. https://doi.org/ 10.17120/omuifd.64450
Dinç, Sema. “Kutbüddîn Şîrâzî (1311)”. İslam Medeniyetinde Bilim Öncüleri -Mûsikî-. ed. Sema Dinç. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
Ebu’l-Kâsımî, Seyyid Muhammed Takî Mîr. Gîlân ez ağâz tâ ınkılâb-ı meşrûtiyet. Reşt: İntişârât-ı Hidâyet, 1369.
Ertuğrul, Resul. Kutbüddîn eş-Şîrâzî ve Tefsiri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Tarhân el-. Kitâbu’l-Mûsika’l-Kebîr. thk. Gattâs Abdülmelik Haşebe. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kâtibi’l-Arabî, 1967.
İbn Sînâ. Kitâbü’ş-şifâ. thk. Zekeriyya Yusuf. Mısır: y.y., 1977.
Karabaşoğlu, Cemal. Abdülkâdir-i Merâgî’nin Makâsidu’l-Elhân Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
Keleş, Mahmut Recep. “Kutbüddin eş-Şirâzî’nin Anadolu’daki Faaliyetleri ve Sadreddin Konevî ile İlişkisi”. Tarih Okulu Dergisi 7/19 (Eylül 2014), 329-345. http://dx. doi.org/10.14225/Joh575
Keleş, Mahmut Recep. Kutbüddin Şirazî (1236-1311)’nin hayatı, eserleri ve Ortaçağ İslam Kültüründeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2008.
Keleş, Mahmut Recep. Kutbüddîn-i Şîrâzî Selçuklu Dönemi Anadolu’da Bilimin Güneşi. İs-tanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
Kolukırık, Kubilay. Abdülkâdir Merâgî ve Şerhu’l-Edvâr’ı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2012.
Öncel, Mehmet. XI. Yüzyıl Mûsikî Nazariyesi İbn Zeyle’nin el-Kâfî fi’l-Mûsikâ’sı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
Özkan, İsmail Hakkı. Türk Mûsikîsi Nazariyatı ve Usûlleri Kudüm Velveleleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 12. Basım, 2013.
Rabino, H.L. Vilâyet-ı dâru’l-Mirz-i Îran Gîlân. çev. Cağfer Hammâmîzâde. Reşt: İntişârât-ı Binyâd-ı Ferhengistân, 1357.
Selâmî, Ebü’l-Meâlî Muhammed b. Râfi. Târîhu ulemâi Bağdâd; el-müsemmâ müntehabü'l-muhtâr. thk. Abbâs el-Azâvî el-Mehâmî. Beyrut: ed-Dâru’l-Arabiyye li’l-Mevsûât, 1420.
Öklid’in Elemanları. çev. Ali Sinan Sertöz. Ankara: Tübitak Yayınları, 2019.
Sezikli, Ubeydullah. Abdülkâdir Merâgî ve Câmiu’l-Elhân’ı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
Şerbetçi, Azmi. “Kutbüddîn-i Şîrâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Haziran 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/kutbuddin-i-sirazi
Şîrâzî, Allâme Kutbüddîn Mahmûd bin Ziyâeddîn bin Mes’ûd. Risâle-i mûsikî ez dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. thk. Nasrullâh Nâsihpûr. 2 Cilt. Tahran: Ferhengistan Yayınevi, 1387.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Millî Kütüphane, 4F-A3754-305.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Millî Kütüphane, 5-6-104.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Millî Kütüphane, F-1258.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Millî Kütüphane, 3754-305.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Millî Kütüphane, 5-15232.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Millî Kütüphane, 5-18519.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Gülistan Sarayı Kütüphanesi, 1358.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Gülistan Sarayı Kütüphanesi, 69.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Millî Melek Kütüphanesi, kny.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Millî Melek Kütüphanesi, 1043.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Millî Melek Kütüphanesi, 1490.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Sipehsalar Kütüphanesi, 563.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Sipehsalar Kütüphanesi, 560.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Sipehsalar Kütüphanesi, 561.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Sipehsalar Kütüphanesi, 562.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Tahran Üniversitesi Kütüphanesi, 49438.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Tahran: Tahran Üniversitesi Kütüphanesi, 2296.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. New York: Birleşmiş Milletler Kütüphanesi, 7694.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Indiana: Indiana Office Ethé, 2219.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tâc li gurrati’d-Debbâc. Indiana: Indiana Office Ethé, 2220.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Fenn-i mûsikî dürretü’t-tâc. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı, 25.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tac li-gurreti’d-Dibac. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Beyazıt, 3749.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tac li gurreti’d-Dibac. İstanbul: Ragıp Paşa Kütüphanesi, 838.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tac li gurretü’d-Dibac. İstanbul: Süleymaniye Kütüp-hanesi, Lala İsmail, 288.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tac li izzetü’d-Dibac. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail, 83.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tac li-gurreti’d-Dibac. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Damad İbrahim, 815.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tac li-gurreti’d-Dibac. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Damad İbrahim, 816.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tac li-ğurreti’d-Dibac. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2405.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tac li-ğurreti’d-Dibac. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, 790.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Kutb-u çaharum ez hatime-i dürreti’t-tac li-ğurreti’t-Dibac. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, 933.
Şîrâzî, Kutbüddîn. Dürretü’t-tac li-gurreti’d-Dibac. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 867.
Tekin, Erhan. Safedi’ nin Müzik Teorisinin İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
Tekin, Hakkı. Lâdikli Mehmet Çelebi ve er-Risâletü’l-Fethiyyesi. Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
Turabi, Ahmet Hakkı. el-Kindî’nin Mûsikî Risâleleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 1996.
Urmevî, Safiyyüddîn. Kitâbü’l-edvâr. çev. Mehmet Nuri Uygun. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2. Baskı, 2019.
Uslu, Recep. Merâgî’den II. Murad’a Müziğin Maksatları Makâsıdu’l-Elhân. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2015.
Vennard, William. Singing: Mechanism and Technic. Newyork: Carl Fischer, 1967.
Wright, Owen. The Modal System of Arab and Persian Music. Ann Arbor: ProQuest LLC, 2011.