Eş’arî’nin İrade Konusunda Yorumladığı Bazı Ayetlere Bütüncül Bir Bakış

İslam kültür ve düşünce tarihinde yetişmiş, hicrî dördüncü asırdan itibaren gelişen fikir hayatında önemli bir rol oynamış kişilerin başında hiç şüphesiz Eş’arî gelmektedir. Eş’arî ve onun öncülüğünde teşekkül eden Eş’arîlik ekolüne yönelik, gerek İslam âlimleri, gerek Batılı bilginler tarafından birçok eleştiri yapılmıştır. Müslüman toplumlarda güçlü bir cebriye (pre-determinizm) anlayışının yaygınlaşmasında Eş’arî kelâm okulunun bü- yük katkısının olduğu iddia edilmiştir. Biz bu makalemizde Eş’arî’nin irade konusundaki görüşlerini ve yorumladığı ayetleri incelerken, çoğunlukla Kur’an ayetlerini hangi bağ- lamda ele aldığına dikkat çekeceğiz. Eş’arî, insanın fiil sahibi bir varlık olduğunu kabul etmekle birlikte, bu fiillerde insanın rolünün ne olduğu konusunda net bir tavır ortaya koyamamıştır. Zira o, Mûtezile’ye karşı olan aşırı tepkisinin bir sonucu, insanın fiillerin- deki özgürlüğünü kısıtlayan, bir noktada eylem yapma gücünü elinden alan açıklamalar- da bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Eş’ari, irade, fiil, kesb, özgürlük

A Holistic Approach to Some Koranic Comments of al-Ash’ari on Will.

RAl-Ashari was undoubtedly one of the leading scholars who played an impor- tant role in the growth of Islamic culture and thought in the early 4th century hegira. A lot of criticism has been directed against al-Ashari himself and the Ashari school by Islamic as well as Western scholars. It has been claimed that the Ash’ari teology school contributed greatly to the spread of a strong pre-determinist perception of fate (al-Cab- riyya) among Muslim societies. In this article, while examining al-Ashari’s opinions about will and his comments of Quranic verses, we usually look at the context from which his comments were made. While al-Ashari has agreed that human action has an existence, he could not take up a clear position about human’s role in his action. As a consequence of his overreaction against Mutazila, he made statements which amounted to restricting human’s freedom of action and stripped human of his power to choose his actions.

Keywords:

al-Ashari, will, action, theory of kasb, freedom,

PDF

___

Albayrak, Halis, Kur’an’ın Bütünlüğü Üzerine, İstanbul 1993.
Altıntaş, Ramazan, “Kelam Açısından İlerlemeye Farklı Bir Bakış”, Türkiye Günlüğü, 35 (1995), s. 113-115.
Beyzâvî, Abdullah b. Ömer, Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl, I-V, thk. Abdulkadir Arafat el-Aşâ, Bey- rut 1996.
Ebû Hanîfe, Numan b. Sâbit, el-Fıkhu’l-ekber, nşr. Mustafa Öz, İstanbul, 1992. Eş’arî, el-İbâne an usûli’d-diyâne, nşr. Fevkıye Hüseyin Mahmud, Kahire 1987.
Eş’arî, Kitâbu’l-lüma’ fi’r-reddi alâ ehli’z-zeyği ve’l-bida’, nşr. Abdulaziz İzzeddin es- Seyrevân, Beyrut 1987.
Eş’arî, Usûl-ü ehli’s-sünne ve’l-cemâ’a, (Risâle ilâ ehli’s-sağr), nşr. Muhammed Seyyid el-Celyend, Kahire 1987.
Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’an, çev. Alpaslan Açıkgenç, Ankara 1993. Gölcük, Şerafettin, Bâkıllânî ve ve İnsanın Fiilleri, Ankara 1997.
İbn Fûrek, Mücerredü makâlâti’ş-şeyh ebi’l-Hasan el-Eş’arî min imlâi’ş-şeyh İbn Fûrek, thk. Daniel Gimaret, Beyrut 1987.
İbn Teymiyye, Takıyyuddin Ahmed b. Abdulhalim, et-Tefsîru’l-kebîr, I-VII, thk. Abdurrahman Amayra, Beyrut tsz., 1988.
Kâdî Abdülcebbâr, b. Ahmed, Şerhu’l-usûli’l-hamse, I-II, thk. Abdulkerim Osman, Kahire 1988.
Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebû Bekir, el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’an, I-XXII, thk. Muhammed İbrahim el-Hafâvî, Kahire 1994.
Nesefî, Abdullah b. Ömer b. Mahmud, Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl, I-IV, Mısır, tsz. Özler, Mevlüt, İslam Düşüncesinde İnsan Hürriyeti, İstanbul 1997.
Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer, Mefâtîhu’l-gayb, (Tefsîru’l-kebîr), I- XXXIII, thk. Halil Muh- yiddîn el-Meysî, Beyrut 2002.
Taberî, Muhammed b. Cerîr, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’an, I-XXX, nşr. Halil Muhyiddin el-Meys, Beyrut 2000.
Watt, Montgomery, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. E. Ruhi Fığlalı, Ankara 1981. Wolfson, H. Austryn, Kelam Felsefeleri, çev. Kasım Turhan, İstanbul, 2001.
Yazıcıoğlu, M. Said, Matürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, Ankara 1988.
Yazıcıoğlu, M. Said, “İnsanın Fiili Ve Bir Kur’an-ı Kerim Ayeti”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakül- tesi Dergisi, 28 (1986).
Yeprem, M. Saim, İrade Hürriyeti ve İmam Mâturîdî, İstanbul, 1984.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzil ve uyûni’l-ekâvîl fî vücû- hi’t-te’vîl, I-IV, thk. Abdürrezzâk el-Mehdî, Beyrut 1997.