Fârâbî’nin İḥṣâʾul-ʿUlûm’unda Taʿlimî İlimlerin Sınıflandırılmasına İlişkin Bir Tartışma

Orta Çağ Latin dünyasında üretmeye ilişkin ilimlerin ve sınâ‘atin ilimler tasniflerindeki yerine dair farklılaşma, İslam düşünürlerinin, bilhassa Fârâbî’nin İḥṣâʾul-ʿUlûm eserinde yaptığı ve Batıya tercüme edilerek etki alanı oluşturan tasnifle ilişkilendirilir. İslam düşünürlerinden etkilenen filozofların üretim ile ilgili ilim ve sınâ‘ati nazarî ilimlerin amelî kısımları olarak takdir ettiği, Aristoteles’in otantik değerlendirmelerini takip eden filozofların ise bu konumlandırmayı eleştirdiği görülür. Bu çalışma söz konusu tartışma bağlamında, Fârâbî’nin tasnifini, taʿlimî (matematik) ilimler özelinde konu edinmiş, değerlendirmelerdeki iddiaların Fârâbî tasnifinde karşılığının olup olmadığını tespite çalışmıştır. Neticede Fârâbî’nin tasnifinin ifade edilen ilişkilendirmelerle doğrudan ilgili olmadığı, itirazların muhatabının ise doğrudan Fârâbî olmadığı ortaya konmuştur. Zira Fârâbî iddiaların aksine sınâ‘ati ilim tasnifinin dışında bırakmış, nazarî ilimlerin amelî kısımları olarak konumlandırmamıştır. Ayrıca taʿlimî ilimlere ilişkin kategorizasyonu, Kitâbu’l-Burhân’da yer verdiği Meşşaî ilkelerle uygunluk arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Felsefe Tarihi, Fârâbî, İḥṣâʾul-ʿUlûm, İlimler Tasnifi, Taʿlimî İlimler

A Discussion on the Classification of al-ʿUlūm al-Taʿlimiyya in Al-Fārābī’s İḥṣāʾ al-ʿUlūm

In Medieval philosophy, there was a change regarding the place of mechanical arts and crafts in the classification of sciences in the Latin world. This change is associated with Muslim philosophers, especially with the classification of sciences in al-Fārābī’s İḥṣāʾ al-ʿUlūm, which was translated into Latin and influenced the classification literature written in Latin West. It is claimed that the philosophers influenced by Muslim philosophers, especially by al-Fārābī, appreciated the productive arts and crafts as the practical parts of the theoretical sciences, while the philosophers who followed the authentic evaluations of Aristotle criticized this position. In the context of the aforementioned discussion, this study deals with al-Fārābī’s classification of al-ʿulūm al-taʿlimiyya (mathematical sciences) and tries to determine whether the claims on this issue have any basis in his classification. It is concluded that al-Fārābī’s classification is not directly related to the stated views and he is not the direct addressee of the objections. Because, unlike the claims, al-Fārābī did not include the crafts in his classification of sciences and did not position the crafts as the practical parts of the theoretical sciences. In addition, his categorization of al-ʿulūm al-taʿlimiyya is in accordance with the Peripatetic principles in his Kitâb al-Burhân.

Keywords:

History of Philosophy, al-Fārābī, Iḥṣāʾ al-ʿUlūm, Classification of Sciences, al-ʿUlūm al-Taʿlimiyya,

PDF

___

Adamson, Peter –Taylor, Richard. İslam Felsefesine Giriş. çev. M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Küre Yayınları, 2015.
Altaş, Eşref. “Bilimlerin Sayısını Çoğaltmak: Bilimler Tasnifinin Mantıkî/Burhanî Temelleri ve Bilimlerin Birbirinden Ayrışması”. İslam Tetkikleri Dergisi - Journal of Islamic Review 12/1 (2022), 29-54.
Aquinas, Thomas. The Division and Methods of the Sciences: Questions V and VI of his Commentary on the 'De Trinitate' of Boethius. çev. Armand Maurer. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1963.
Arıcı, Müstakim. “Temel Problemler Ekseninde Tasnîfü'l-ulûm ve Enmûzecü'l-ulûm Literatürleri”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlimler Tasnifi. ed. Müstakim Arıcı. 13-61. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
Aristoteles. İkinci Çözümlemeler. çev. Ali Houshiary. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
Az, Mehmet Ata. “Fârâbî’nin Eserlerinin Latinceye Tercüme Süreci ve Latin Düşüncesine Etkisi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/2 (2020), 547-581.
Bakar, Osman. İslam Düşüncesinde İlimlerin Tasnifi. çev. Ahmet Çapku. İstanbul: İnsan Yayınları, 2020.
el-Fârâbî, Ebû Naṣr. İḥṣāʾul-ʿUlûm. nşr. Osman Muhammed Emin. Kahire: Mektebetu’s Saʿâde, 1931.
Fârâbî, Kitâbu’l-Burhân. çev. Ömer Türker - Ömer Mahir Alper. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
Fârâbî, “Mutluluk Yoluna Yöneltme”, çev. Hanifi Özcan. Fârâbî’nin İki Eseri: Siyâset Felsefesine Dair Görüşler (Fusûlü'l-Medenî) ve Mutluluk Yoluna Yöneltme (Tenbîh ʿAlâ Sebîli's-Saʿâde). 129-170. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.
Fârâbî, “Mutluluğu Kazanma”. çev. Hüseyin Atay. Farabî’nin Üç Eseri: Mutluluğu Kazanma, Eflatun Felsefesi ve Aristo Felsefesi. 1-64. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
Fârâbî, “Siyaset Felsefesine Dair Görüşler”, çev. Hanifi Özcan. Fârâbî’nin İki Eseri: Siyâset Felsefesine Dair Görüşler (Fusûlü'l-Medenî) ve Mutluluk Yoluna Yöneltme (Tenbîh ʿAlâ Sebîli's-Saʿâde). 11-128. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.
Fazlıoğlu, İhsan. “İthaftan Enmûzece Fetih’ten Önce Osmanlı Ülkesi’nde Matematik Bilimler”. Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa) –Bildiriler—. ed. Tevfik Yücedoğru v.dğr.131-163. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2010.
Jonas, Hans. “The Practical Uses of Theory”. The Phenomenon of Life: Toward a Philosophical Biology (Evanston: Northwestern University Press, 1966), 188-210.
Kartal, Abdullah. “İbnü’l-Arabî’nin İlimleri Sınıflandırması ve Fârâbî ile Bir Karşılaştırma”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 7/1 (2021), 751-778.
Kaya, M. Cüneyd. “İbn Sînâ’nın Kitâbu aksâmi’l-hikme ve tafsîlihâ’sı: Tahkik ve Tercüme”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 3/1 (2020), 1-40.
Laird, W. R. “Robert Grosseteste on the Subalternate Sciences”. Traditio 43 (1987), 147-169.
Livesey, Steven J. “The Oxford Calculatores, Quantification of Qualities, and Aristotle's "Prohibition of Metabasis"”. Vivarium 24/1 (1986), 50-69.
Livesey, Steven J. “William of Ockham, the Subalternate Sciences, and Aristotle's Theory of metabasis”. British Journal for the History of Science 18/2 (1985), 127-145.
Musametov, Bakhadir. Sınırda Durmak: İslam Felsefe-Bilim Tarihinde Metabasis Sorunu. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
Netton, Ian Richard. Fârâbî ve Okulu. çev. Mehmet Vural. Ankara: Elis Yayınları, 2005.
Ovitt, George. “The Status of the Mechanical Arts in Medieval Classifications of Learning”. Viator 14 (1983), 89-105.
Ross, David. Aristoteles. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
Stroumsa, Sarah. “Al-Fārābī and Maimonides on Medicine as a Science”. Arabic Sciences and Philosophy 3/2 (1993), 235-249.
Şahin, Eyüp. “Fârâbî’nin İlimler Tasnifinin Latin Dünyasına Geçişi ve Kabulü”. Diyanet İlmi Dergi 52/1 (2016), 151-166.
Tekin, Ali. Varlık ve Akıl: Aristoteles ve Fârâbî’de Burhan Teorisi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
Tekin, Kenan. “İslam ve Osmanlı Dönemi Bilim Tarihi Yazımı için İhtarlar: Ahmed Midhat Efendi’nin Tarih-i Ulûm’una Cevdet Paşa’nın Tenkitleri”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 24/2 (2023), 801-840.
Türker, Ömer. İslam’da Metafizik Düşünce: Fârâbî ve Kindî. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
Türker, Ömer. “İslâm Düşüncesinde İlimler Tasnifi”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlimler Tasnifi. ed. Müstakim Arıcı. 63-91. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
Whitney, Elspeth. “Paradise Restored. The Mechanical Arts from Antiquity through the Thirteenth Century”. Transactions of the American Philosophical Society 80/1 (1990), 1-169.