KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE TÜRK MİTOLOJİSİNİN İZLERİ: YADA VE GALEBE TAŞI ÖRNEKLERİ

Klasik Türk şiirinin muhteva yapısı; din, tasavvuf, tarih, mitoloji, kozmoğrafya, çağın bilimleri gibi unsurlardan oluşmaktadır. Bu unsurlar arasında mitoloji önemli bir yer tutar. Kâinatın başlangıcı ve sonu, insanın yaratılışı ve hayatı, tabiat hadiseleri gibi varlık âlemindeki birçok sırra insanoğlunun bizzat kendisinin cevap arayışı mitolojinin doğmasına sebep olmuştur. Bu çerçevede ortaya çıkan mitolojik anlatılar önce sözlü gelenekle nesilden nesle aktarılmış ve sonrasında yazıya geçirilmiştir. Zengin bir arka plana sahip olan mitolojik anlatılar şair ve yazarlar için vazgeçilmez dil malzemesidir. Şair ve yazarlar bu malzemeye sıklıkla başvururlar. İslam medeniyetinin üretmiş olduğu edebi anlayışın Türkler tarafından ifade şekli olan klasik Türk edebiyatı sanatçıları da mensubu oldukları medeniyetin mitolojisinden yani İslam mitolojisinden yararlanmışlardır. İslam mitolojisi; Arap (Derin köklerinde bulunan Nebati ve Keldani), İran, İbrani, Yunan, Hıristiyan, Hint, Türk mitolojilerine ait unsurları bünyesinde bulundurmaktadır. Bunlardan Türk mitolojisine ait unsurlar İslam mitolojisi içinde ne derece yer edinmiştir? Sorusunun cevabını klasik Türk şiiri metinlerinde aramaya çalışan bu bildiri yada taşı ve galebe taşı bağlamında konuya açıklık getirmeyi amaçlamaktadır. Yada taşı İslamî kaynaklarda hacerü’l-matar, seng-i matar, seng-i ceda çeşitli Türk lehçelerinde sata, çata, cay olarak geçmektedir. Galebe taşı ise; İslami kaynaklarda hacerü’l-galebe, yeşim isimleriyle anılmaktadır.. Yada taşının kamlık yoluyla yağmur yağmasına, galebe taşının ise; savaşlarda zafer kazanmaya sebep olduğuna inanılmaktadır. Özellikle Türkler zafer elde etme isteğiyle kılıçlarını, eyerlerini ve kemerlerini yeşim (galebe) taşı ile süslerlermiş. Her iki taşın ve onların çevresinde gelişen anlatıların Türk mitolojik anlatıları içinde yer aldığı görülmektedir. İşte bu taşlar çerçevesinde oluşan mitolojik anlatılar aynı zamanda klasik Türk şiirine de yansımıştır. Bildiri klasik Türk şiirine bu taşlarla ilgili yansıyan örnekleri değerlendirerek klasik şiir anlayışının anlam zenginliğine vurgu yapmayı hedeflemiştir.

Anahtar Kelimeler:

mitoloji, Türk mitolojisi, klasik Türk şiiri, yada taşı, galebe taşı, yeşim

PDF

___

Ahmet Vefik Paşa (2000). Lehce-i Osmânî, (Haz. Recep Toparlı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AL-OAWİS, Türkî (2009), Kâil Divanı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
ARAT, Reşit Rahmeti (1987). Vekayi Babur’un Hâtıratı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
ATALAY, Besim (1992). Divanü Lûgat-it-Türk Tercemesi, C.1-4, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Azmizâde Hâletî (2017). Azmizâde Hâletî Divânı, (Haz. Bayram Ali Kaya), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap.
Bâkî (2019). Bâkî Dîvânı, (Haz. Sabahattin Küçük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DİLEK, İbrahim (2021). Türk Mitoloji Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DEMİR, Remzi; KILIÇ, Mutlu (2003). ‘‘Cevâhirnâmeler ve Osmanlılar Dönemi’nde Yazılmış İki Cevâhirnâme’’, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 14, s.s.1-64.
DEMREN, Özlem (2006). ‘‘Yağmur Yağdırma Ritüeli Çerçevesinde Ortaköy Yağmur Duası’’, Türkbilig, Sayı: 12, s.s.76-92.
DEVELİOĞLU, Ferit (2006). Osmanlıca-Türkçe Sözlük, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
Diyarbakırlı Hâmi Ahmed (2017). Diyarbakırlı Hâmi Ahmed Divan, (Haz. Kadri Hüsnü Yılmaz), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap.
Diyarbakırlı Lebîb (2017). Diyarbakırlı Lebîb Divanı, (Haz. Orhan Kurtoğlu), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap.
Edirneli Nazmî (2018), Edirneli Nazmî Dîvânı, (Haz. Sibel Üst), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap.
EFLATUN, Muvaffak (2022). ‘‘Klasik Türk Edebiyatının Yararlandığı Dil Malzemelerinden Olan Mitolojinin Tanımı, Mahiyeti, Kaynakları Hakkında Görüşleriniz Nedir? Açıklar mısınız?’’, (Haz. Emrah Gökçe), 40 Soruda Klasik Türk Edebiyatı, İstanbul: Ketebe Kitap ve Dergi Yayıncılığı.
El-Bîrûnî, (2017). Kıymetli Taşlar ve Metaller Kitabı (el-Cemâhir fî Ma‘rifeti’l-Cevâhir), (Ter. Emine Sonnur ÖZCAN), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
GÖKALP, Ziya (1974), Türk Medeniyeti Tarihi, C.2, İstanbul: Türk Kültür Yayını.
GÖKYAY, Orhan Şaik (1991). ‘‘Kitab-ı Cevherü’l-Cevâhir’’, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Merkezi, s.171-182.
GÖMEÇ, Saadettin Yağmur, (2016). Şamanizm ve Eski Türk Dini, Ankara: Berikan Yayınları.
GÜLER, Mehmet (2023). ‘‘Babürnâme’deki Örneklerden Hareketle Türk-Moğol Kültüründe Yadacılık Geleneği’’, Journal of Old Turkic Studies, Cilt: 7, Sayı: 2, s.s. 444-459.
İbrahim İbn-i Bâlî (2017). Hikmet-Nâme I (1b-149a), (Haz. Mustafa Altun), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-Kitap.
KARA, Serdal (2016). ‘‘Farklı Nüshalar Işığında Ahmed-i Bîcân’ın Manzum Cevâhir-Nâmesi’nin Tenkitli Metni’’, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:56, s.s. 1105-1124.
KANAR, Mehmet (2007). Örnekli Etimolojik Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Derin Yayınları.
KÖPRÜLÜ, Fuat (1925). ‘‘Eski Türklerde Dînî-Sihrî Bir An‘ane Yat veya Yağmur Taşı’’, Dâru’l-Fünûn Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 1, 1-11.
KURTULMUŞ, Fatih (2020). Tansuknâme-i İlhânî (Giriş-Metin-Notlar-Sözlük), Doktora Tezi, Ardahan Üniversitesi
KUTLAR, Fatma Sabiha (2003). ‘‘İki Türkçe Cevâhir-nâme ve Cevherlerin Etkilerine Dair’’, Milli Folklor, Sayı: 58, s.s. 121-128.
KUYBU, Elif (2015). Yûnus Emre Divanı’nın Bursa Nüshası (Giriş-Metin-Dil İncelemesi-Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi.
Mustafa B. Seydî (2019). Cevher-nâme-i Sultan Murâdî, (Haz.Sibel Murad), İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
Mütercim Asım Efendi (2009). Burhân-ı Katı, (Haz. Mürsel Öztürk, Derya Örs), İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Nâbî (1997). Nâbî Divanı, (Haz. Ali Fuat Bilkan), İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Necâtî Beg (1992). Necâtî Beg Divânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
Nedim (2017), Nedim Divanı, (Haz. Muhsin Macit), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap.
Nefî Ömer Efendi (2018), Nefi Divanı, (Haz. Metin Akkuş), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap.
Nev‘î-zâde Atâyî (2017). Nev‘î-zâde Atâyî Dîvânı, (Haz. Saadet Karaköse), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap.
OCAK, Ahmet Yaşar (1997). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıb-nâmeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ONAY, Ahmet Talat (1993). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, (Haz. Cemâl Kurnaz), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
ONAY, İbrahim (2020). Türk Kültüründe Şamanist Hava Büyücülüğü (Şamanlar Yadacılar ve Yada Taşı), Ankara: Hitabevi Yayınları.
ÖĞRETEN, Ahmet (2000), ‘‘Türk Kültüründe ‘‘Yada Taşı’’ ve Osmanlı-Rus Savaşında Kullanımı’’, Belleten, Cilt: 64, Sayı: 241.
PAKALIN, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.III, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Sâkıb Dede (2018). Sâkıb Dede Dîvânı, (Haz. Ahmet Arı), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap.
Seyyid Mehmed Rızâ (2020). Es-Seb‘ü’-s-Seyyâr Fî-Ahbâr-ı Mülûki’t-Tatar (İnceleme-Tenkitli Metin), (Haz. Yavuz Söylemez), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
SOFUOĞLU, Sonay (2017). Şâbân-ı Şifâî Şifâ’iyye Fi’t-Tıb (Giriş-İnceleme (Ses ve Şekil Bilgisi)-Metin-Dizin, Bolu İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Şemseddin Sami(2004), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Kapı Yayınları.
ŞEŞEN, Ramazan (2017). İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
ŞEŞEN, Ramazan (2019). İbn Fadlan Seyahatnamesi ve Ekleri, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
Şeyhi (Hekim Sinan (2018). Şeyhî Dîvânı, (Haz. Halit Biltekin), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap.
Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi (1999). Lehcetü’l-Lügât, (Haz. Ahmet Kırkkılıç), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Şu‘ûrî Hasan Efendi (2019). Lisânu’l-Acem Ferheng-i Şu‘ûrî, (Haz. Ozan Yılmaz), I-IV C., İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
ŞÜKUN, Ziya (1984). Farsça-Türkçe Lügat Gencine-i Güftar, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
TANYU, Hikmet (1968), Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
Taşköprülüzâde Ahmed Efendi (2011). Mevzuatu’l-Ulûm (İlimler Ansiklopedisi, (Sad. Mümin Çevik), C.1, İstanbul: Üçdal Neşriyat.
ÜNVER, Süheyl (1952). ‘‘Yağmur Taşı Hakkında’’, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 7, s.s.77-84.
YILMAZTÜRK, Hasan (2014). Yahya Tevfîk ve Dîvânı: İnceleme-Metin, Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.