19. Yüzyılın İlk Yarısında Salgın Hastalıklar Karşısında Devlet ve Toplum

Salgın hastalıklar insanoğlunun yerleşik hayata geçmesiyle birlikte görülmeye başlamıştır. Tarih boyunca veba, sıtma, difteri, grip, çiçek, cüzzam ve kolera gibi hastalıklar milyonlarca insanın ölümüne neden olmuştur. Veba, salgın hastalıklar içerisinde en yaygın ve en öldürücü olanlardan biridir. Eski çağlardan itibaren sık sık tekrar eden veba, birçok toplum tarafından Tanrı’nın günah işleyen insanları cezalandırma yöntemi olarak görülmüştür. Bununla beraber Avrupa’da XIV. yüzyıldan itibaren başta karantina olmak üzere alınan önlemler hastalığın seyrini değiştirmiş ve bu sayede XVII. ve XVIII. yüzyıllardan itibaren birçok şehirde veba artık görülmez olmuştur. Osmanlı Devleti, daha kuruluşundan itibaren veba ile karşı karşıya kalmıştır. İstanbul gibi merkezi konumda bulunan bir şehrin varlığı vebanın dünyanın her tarafından gelen gemiler vasıtasıyla buraya taşınmasına neden olmuştur. Veba belirli aralıklarla tekrar etmesine rağmen Avrupa’da olduğu gibi önleyici tedbir almada geç kalınmış ve bu nedenle ilk karantina uygulamasına ancak 1830’larda geçilebilmiştir. Bu durum Batı’da, Türklerin hem devlet hem de halk olarak kaderci ve vurdumduymaz tavrına bağlanmıştır. Bu çalışma, karantina uygulamasına geçmede geç kalınmış olsa da hem devletin hem de Müslüman ahalinin hastalıklara karşı birtakım tedbirler aldığını, eldeki imkânlar ölçüsünde hastalıkları savuşturmaya çalıştıklarını göstermeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Salgın Hastalık, Veba, Kolera, Karantina, İstanbul

State and Society in the Face of Epidemics in the First Half of the 19th Century

Epidemics began to appear with the transition of human beings to the settled life. Throughout history, diseases such as plague, malaria, typhus, diphtheria, syphilis, influenza, smallpox, leprosy, and cholera have killed millions of people. Plague is one of the most common and deadly epidemic diseases. The plague, which recurred frequently from ancient times, had been seen by many societies as God's way of punishing people who sin. However, the measures taken in Europe, especially quarantine, since the 14th century, converted the course of the disease, and thus, from the 17th and 18th centuries the plague was no longer seen in many cities. The Ottoman Empire faced the plague since its foundation. The existence of a centrally located city like Istanbul caused the plague to be transported here by ships from all over the world. Although the plague recurred at regular intervals, as in Europe, it was late to take preventive measures, and therefore the first quarantine application was only implemented in the 1830s. This situation was attributed to the fatalistic and callous attitude of the Turks, both as a state and as a people, in the West. This study aims to show that the state and the Muslim population take some precautions against diseases and try to fend off diseases as much as possible, even though it was late to implement quarantine.

Keywords:

Epidemic, Plague, Cholera, Quarantine, Istanbul,

PDF

___

Ahmed Cevdet Paşa (2018). Târih-i Cevdet, II/I, Haz. Şevki Nezihi Aykut, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Arık, Ş. F. (1991). “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Veba”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 15/26, 27-57.
Ayar, M. (2007). Osmanlı Devletinde Kolera İstanbul Örneği (1892-95), İstanbul: Kitabevi.
Baron de Tott, (bty). 18. Yüzyılda Türkler, İstanbul: Kervan Yayıncılık.
Baron W. Wratislav, (1996). Baron W. Wratislav’ın Anıları, Çev. M. Süreyya Dikmen, İstanbul: Boyut Matbaacılık.
Boyar, E. ve K. Fleet (2014). Osmanlı İstanbul’unun Toplumsal Tarihi, Çev. Serpil Çağlayan, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Busbecq, O. G. d. (2011). Türk Mektupları Kanuni Döneminde Avrupalı Bir Elçinin Gözlemleri (1555-1560), Çev. Derin Türkömer, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Câbi Ömer Efendi (2003). Câbî Târihi, II, Haz. Mehmet Ali Beyhan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Davies, N. (2011). Avrupa Tarihi, Çev. Burcu Çığman vd. Ankara: İmge Kitabevi.
De Kay, J. E. (2009). 1831-1832 Türkiye’sinden Görünümler, Çev. Serpil Atamaz Hazar, Ed. Recep Boztemur, Ankara: ODTÜ Yayıncılık.
Dinçol, A. M. (1985). “Aşhella Rituali (CTH394) ve Hititlerde Salgın Hastalıklara Karşı Yapılan Majik İşlemlere Toplu Bir Bakış”, Belleten, 49/193, 1-40.
Dols, M. W. (1977). The Black Death in the Middle East, New York: Princeton University.
Düzdağ, E. (1983). Şeyhülislâm Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, İstanbul: Enderun Kitabevi.
Galland, A. (1998). İstanbul’a Ait Günlük Hatıralar (1672-1673), I, Yay. Charles Schefer, Çev. Nahid Sırrı Örik, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Gökhan, İ. (2022). Felaketler Çağı Orta Doğu’da Kıtlık, Kara Veba ve Salgın Hastalıklar (1200-1405), İstanbul: Timaş Akademi.
Gravina, F. (2004). İstanbul’un Anlatımı, Çev. Ersoy Canpolat, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Grelot, J. (1998). İstanbul Seyahatnamesi, Çev. Maide Selen, İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret A.Ş.
Hadislerle İslam, I, (2014). Ed. Mehmet Emin Özafşar vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Kılıç, O. (2021). İnsanların Ölümle İmtihanı Mikrop, Salgın ve Toplum, İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
Kılıç, R. (2020). Hasta, Doktor ve Devlet Osmanlı Modern Tıbbında Hastalıkla Mücadelenin Bitmemiş Hikâyeleri, İstanbul: Kitap Yayınevi.
Kinglake, A. W. (2004). Eothen, Bir Oryantalistin Doğu Seyahatnamesi, Çev. Adem Fidan, İstanbul: İlkbiz Yayınevi.
Kritovulos (2013). İstanbul’un Fethi, Çev. Karolidi, Yay. Muzaffer Gökman, İstanbul: Kapı Yayınları.
Lowry, H. (2003). “Pushing the Stone Uphill: The Impact of Bubonic Plague on Ottoman Urban Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries”, The Journal of Ottoman Studies, XXII, 93-132.
Martin, G. (2007). İstanbul’a Seyahat, Çev. İsmail Yerguz, İstanbul: İstiklal Kitabevi.
Martin, S. (2011). Kara Ölüm Orta Çağ’da Veba, Çev. Cumhur Atay, İstanbul: Kalkedon Yayınları.
McNeill, W. H. (1976). Plagues and People, New York: Anchor Press.
Mehmed Neşrî (1995). Kitâb-ı Cihan-nümâ, Neşrî Tarihi, II, Yay. Faik Reşit Unat, Mehmed A. Köymen, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Michaud, J. F. ve J. J. F. Pojoulat (2014). İmparatorluklar Şehri İstanbul 1830, Çev. Nedim Demirtaş, İstanbul: Say Yayınları.
Moltke, H. v. (2016). Moltke’nin Mektupları, Çev. Hayrullah Örs, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Mustafa Behçet Efendi (1247). Kolera Risalesi, İstanbul: Matbaa-i Amire.
Nikiforuk, A. (2020). Mahşerin Dördüncü Atlısı, Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, Çev. Selahattin Erkanlı, İstanbul: İletişim Yayınları.
Olivier, A. (2016). 18. Yüzyılda Türkiye ve İstanbul, Çev. Aloda Kaplan, İstanbul: Köprü Kitapları.
Özden, K. ve M. Özmat (2014). “Salgın ve Kent: 1347 Veba Salgınının Avrupa’da Sosyal, Politik ve Ekonomik Sonuçları”, İdealkent, 12, 60-87.
Panzac, D. (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1750-1850), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Porter, R. (2021). Kan Revan İçinde Tıbbın Kısa Tarihi, Çev. Gürol Koca, İstanbul: Metis Yayınları.
Raczynski, E. (1980). 1814’de İstanbul ve Çanakale’ye Seyahat, Çev. Kemal Turan, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
Sarıyıldız, G. (1994). “Karantina Meclisi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Belleten, 58/222, 329-376.
Sarıyıldız, G. (1996). Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914), Ankara: Türk tarih Kurumu Yayınları.
Sarıyıldız, G. (2001). “Karantina”, DİA, 24, 463-465.
Seetzen, U. J. (2017). İstanbul Günlükleri, 12 Aralık 1802-22 Haziran 1803, I, Çev. Selma Türkis Noyan, İstanbul: Kitap Yayınevi.
Şânî-zâde Mehmed Atâ’ullah Efendi (2008). Şânî-zâde Târîhi (1223-1237/1808-1821), I, Haz. Ziya Yılmazer, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
Turna, N. (2011). “İstanbul’un Veba ile İmtihanı: 1811-1812 Veba Salgını Bağlamında Toplum ve Ekonomi”, Studies of the Ottoman Domain, 1/1, 1-36.
Uludağ, O. Ş. (1938). “Son Kapitülâsyonlardan Biri Karantina”, Belleten, 2/7-8, 445-467.
Ünal, A. (1980). “Hitit Tıbbının Ana Hatları”, Belleten, 44/175, 475-495.
Varlık, N. (2017). Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba 1347-1600, Çev. Hazal Yalın, İstanbul: Kitap Yayınevi.
Walsh, R. (2021). İrlandalı Bir Vaizin Gözüyle II. Mahmud İstanbul’u, Çev. Zeynep Rona, İstanbul: Kitap Yayınevi.
Wittman, W. (2011). Osmanlı’ya Yolculuk 1799-1800-1801, Çev. Belkıs Dişbudak, Ankara: ODTÜ Yayıncılık.
Yaşayanlar, İ. (2018). “Osmanlı Döneminde Uygulanan Deniz Karantinasına İlişkin Bazı Bilgiler”, Âb-ı Hayât’ıAramak Gönül Tekin’e Armağan, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 737-761.
Yıldırım, N. (1985). “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu sağlık Uygulamaları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 5, 1320-1338.
Yıldırım, N. (2014). 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Hastalıklar Hastaneler Kurumlar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Yıldırım, S. ve Ç. Dumanlı (2020). “XIX. Asırda Osmanlı Devleti’nde İstihdam Edilen Avusturya-Macaristan ve Prus-Alman Kökenli Askerî Heyetler ve Hekimler”, Amme İdaresi Dergisi, 53, 27-54.