Tanzimat’tan Mütareke Dönemine Kadar Kütüphanelere Yönelik Çalışmalar (1839-1922)

Tanzimat Fermanı (1839) ile birlikte Osmanlı devletinde devleti oluşturan temel kurumlarda bilgi üretim ve aktarım sistemini oluşturan kurumlarda da önemli değişiklikler yaşanmıştır. Bunlar içinde de en önem verilenleri hem askeri hem de sivil eğitim-öğretim kurumlarıdır. Bu dönemde “devlet” olma özelliği ve devleti meydana getiren unsurların / kurumların yönetilmesi ön plana çıkarılmaktadır. Burada çalışmanın konusu gereği eğitim-öğretim kurumları ve bu kurumların ayrılmaz birer parçası olan kütüphaneler ve bunların toplumun bilgilenmesindeki rolleri üzerinde durulacaktır. Bilgi merkezlerinin üretilen bilginin toplumsallaşmasında kullanılmasının Osmanlı devletinin siyasi ve toplumsal yönden önemli dönüşümler geçirdiği dönemler ışığında ele alınması, kütüphane kurumu ve onun hizmetlerine olan bakış açısını ortaya koymakta daha verimli olacaktır. Çalışmada, 1839-1922 yılları arasında kütüphaneler ile ilgili yapılmış siyasi, hukuki ve kültürel gelişmeler örnekleriyle ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler:

kütüphane tarihi, bilgi üretimi, İstanbul kütüphaneleri, siyasi parti ve kütüphaneler, Tanzimat dönemi kütüphaneleri, Osmanlı-Türk kütüphaneleri

The Policies for Libraries from the Tanzimat to the Armistice (1839-1918)

Tanzimat (1839) created significant changes not only in state institutions but also in the institutions that constituted the system of the production and distribution of knowledge. The most important ones of these institutions were the military and civil educational institutions. The reorganization of essential government institutions and institutions forming the knowledge production and dissemination system have not only affected the formal organizational structure of the state but also changed social, cultural and political life in the society. We believe that state institutions should be analyzed by considering both the relations among them and with the existing environment in which they took place in order to have a clear understanding of the effects of this reorganization. Therefore, we claim that Ottoman libraries and their services must be examined in the light of various periods that can be considered as cornerstones which deeply affected social, cultural and political life in the Ottoman Empire. This paper examines the reorganization of educational institutions in connection to the libraries; and emphasizes the role of libraries in dissemination of knowledge to society. This paper also aims to explain how libraries and their services were comprehended and affected by the reorganization of the state (1839-1922) with respect to political, legal and cultural changes through related examples.

Keywords:

Ottoman-Turkish libraries, modern history of libraries, information creating, İstanbul libraries, political societies and libraries, Tanzimat era libraries,

PDF

___

A. Fuad (1924), “Kütübhanelerde Islahat Münasebetiyle”, Mihrab, S. 13-14, s. 449-452.
Ahmed Zeki (1909), Dersaadet Umumi Kütübhanelerinin Tanzim ve Tensikine Dair Sadr-ı Azam Hilmi Paşa Hazretlerine Takdim Olunan Takrir, Dersaadet: Matbaa-i Ahmed İhsan.
Akyüz, Yahya (1991), “Tanzimat Dönemi Eğitiminin Özellikleri”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu Bildiriler içinde (389-401). Ankara: Milli Kütüphane.
Anameriç, Hakan ve Fatih Rukancı (2009), “Rasadhane-i Amire’ye 1869 Yılında Alınan Bazı Araç ve Kitaplar Hakkında Belgeler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 49 S.2, s. 223-244.
Anameriç, Hakan ve Fatih Rukancı (2009), “Libraries in the Middle East During the Ottoman Empire (1517-1918)”, Libri, Vol. 59 Iss. , pp. 145-154.
Bayraktar, Nimet (1982), “Yazma ve Basma Kütüphane Fihristleri”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 21, s. 127-159.
Berkes, Niyazi (1973), Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Bilgi Yayınevi. Bilim, Cahit (1985), “İlk Türk Bilim Akademisi: Encümen-i Daniş”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.3, S.2, s. 81-104.
Candemir, Murat (2010), Babıali Kütüphanesi Katalogları, İstanbul: Titiz Yayınları. “Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye Nizamnamesidir” (1862), Mecmua-i Fünun, C.1, S.1), s. 2-10. “Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye Nizamnamesidir” (2006), Kütüphanecilik ve Çeşitli Alanlara Ait Belgelerin Transkripsiyonu içinde (70-87). Transkribe Eden: Hakan Anameriç. Edi: Fatih Rukancı ve Hüseyin Odabaş. Ankara: Ankara Üniversitesi.
Çavdar, R. Tuba (1995), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Kütüphanelerinin Gelişimi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ege, Melih (1979), Türkiye Büyük Millet Meclisi Kitaplık Müdürlüğü Tarihçesi: Özet, Ankara: [yayl.y.].
Ergin, Osman (1942), Türkiye Maarif Tarihi: İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve Sanat Müesseseleri Dolayısıyle, c.2, İstanbul: Osmanbey Matbaası.
Güleş, İsmail (1995), “Devr-i Hamidi Katalogları”, Müteferrika Kitabiyat Dergisi, 1995 (Güz 7), s. 171-180.
Hamit Zübeyr. (1925), “Kütübhanelere Dair”, Maarif Vekaleti Mecmuası, S.4, s. 24-28.
Hürriyet ve İtilaf Fırkası Programı ve Nizamnamesi (1912), İstanbul: Şems Matbaası.
İhsanoğlu, Ekmeleddin (1987) “Modernleşme Süreci İçinde Osmanlı Devletinde İlmi ve Mesleki Cemiyetleşme Hareketlerine Genel Bir Bakış”, Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri I. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu 1987 içinde (1-31). Yay. Hazl: Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
İhsanoğlu, Ekmeleddin (1992), “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim Anlayışı”, 150. Yılında Tanzimat içinde (335-396). Yay. Hazl. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
İnal, İbnülemin Mahmut Kemal (1982), Son Sadrazamlar, C. 3, İstanbul: Dergah Yayınları.
“İstanbul Kütüphanelerinde Mevcut Kitapların Defter Olunmasına Dair” (1990), Kütüphanecilikle İlgili Osmanlıca Metinler ve Belgeler içinde (381-383). Haz: İsmail E. Erünsal, İstanbul, İstanbul Üniversitesi. “İstanbul Kütüphanelerinin Toplu Kataloğuna Dair” (1990), Kütüphanecilikle İlgili Osmanlıca Metinler ve Belgeler içinde (384-386). Haz: İsmanil E. Erünsal, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
İzmir Vilayeti İstatistik Müdiriyeti (1921), İzmir Vilayeti Kütübhaneler İstatistiği, İzmir: Nafiz Mustafa Matbaası.
Karal, Enver Ziya (1970), Osmanlı Tarihi, C.2, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Karal, Enver Ziya (1999), Tanzimat-ı Hayriye Devri (1839-1856), İstanbul: Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık.
Keseroğlu, Hasan (1989), Halk Kütüphanesi Politikası ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Durum, İstanbul: Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi. “Kütüphane-i Umumi Hakkında” (2007), Çev: Fatih Rukancı. Osmanlıca Belgelerde Kütüphaneciliğimiz içinde (131-137), Yay. Haz: Fatih Rukancı ve Hakan Anameriç, Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği.
“Kütübhanelerin Suret-i İdaresi Hakkında Neşr İdilen Talimatnamenin Suretidir” (2006), Transkribe eden: Hakan Anameriç. Osmanlıca Metinler: Kütüphanecilik ve Çeşitli Alanlara Ait Belgelerin Transkripsiyonu içinde (64-69): Edi: Fatih Rukancı ve Hüseyin Odabaş, Ankara: Ankara Üniversitesi.
Maarif-i Umumi Nezareti İdaresinde Bulunan Mekatib-i İbtidaiye, Rüşdiye, İdadiye, Aliye ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyyenin ve Dersaadetde Tahrir-i İcra Kılınan ve Taşrada Mevcud Bulunan Kütübhanelerin İstatistiği: 1310-1311 Sene-i Dersiye-i Maliyesine Mahsusdur, Dersaadet: Matbaa-ı Amire. Maarif-i Umumi Nezareti İdaresinde Bulunan Mekatib-i İbtidaiye, Rüşdiye, İdadiye, Aliye ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyyenin ve Dersaadetde Tahrir-i İcra Kılınan ve Taşrada Mevcud Bulunan Kütübhanelerin İstatistiği: 1311-1312 Sene-i Dersiye-i Maliyesine Mahsusdur (1901), Darü’l-Hilafetü’l-Aliyye: Matbaa-ı Amire.
Mahmud Cevad İbnü’ş-şeyh Nafi (2001), Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı: XIX. Asır Osmanlı Maarif Tarihi, İstanbul.
Macfarlane, Charles (1829), Constantinople in 1828: A Residence of Sixteen Months in the Turkish Capital and Provinces: With an Account of the Present State of the Naval and Military Power, and of the Resources of the Ottoman Empire, London: Saunders and Otley.
Mehmed Esad (1895/1896), Mirat-ı Mühendishane-i Berr-i Hümayun, İstanbul: Karabet Matbaası.
Mehmed Esad (1893/1894), Mirat-ı Mekteb-i Harbiye, İstanbul. Memalik-i Mahrusa-i Şahaneye Duhul ve İntişarı Memnu Bulunan Kütüb ve Resail-i Muzırrenin Esamisini Mübeyyin Cetveldir: Catalogue Des Livres et des Brouchures dont l’Entrée dans l’Empire Ottoman a été Interdite (1901), İstanbul: Amire Matbaası.
"Milli Kütübhane” (2007), Transkribe eden ve sadeleştiren: Hakan Anameriç. Osmanlıca Belgelerde Kütüphaneciliğimiz içinde (177-181). Edi: Fatih Rukancı ve Hakan Anameriç. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği.
Muallim M. Cevdet (1914), “Darülmuallimin Kütüphanesi, Müzesi ve Tedrisat Mecmuası”, Tedrisat Mecmuası, S.32.
Our, Vedat (1982), “Encümen-i Daniş (1) İlk Türk Bilim Akademisi 1851-1862”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, S. 68-69, s. 28-31. Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Program ve Nizamnamesidir (1917), İstanbul: Tanin Matbaası.
Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyetinin 1329 Senesi Siyasi Programı (1911), [y.y.]: [yayl.y.].
Sayılı, Aydın (1985), “Batılılaşma Hareketimizde Bilimin Yeri ve Atatürk”, Erdem, C.1, S. 2, s. 309-408.
Soysal, Özer (1981), “XIX. ve XX. Yüzyıllar Osmanlı Siyasal Yaşamının Kütüphane Kurumunu Etkileyen İki Olgu”, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri içinde (1113- 1125). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Soysal, Özer (1998), Türk Kütüphaneciliği: Belgeler: Geleneksel Yapıdan Yeniden Yapılanışa, C.1. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
Soysal, Özer (1998), Türk Kütüphaneciliği: Belgeler: Yazıtlar/Yapı (Ek III/3) XIX. Yy. İlk Çeyrek - XX. Yy. İlk Çeyrek, C..6. Ankara: T.C: Kültür Bakanlığı.
Soysal, Özer (1998), Türk Kütüphaneciliği: Derme, Derleme, Yönetim - Yasama - Siyaset ve Kütüphane, Basın’da “Kütüphane” / Anadolu’da “Milli Kütüphane”, Mevzuat : Ek IV – X, C.3. Ankara: Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlüğü.
Şenalp, Leman (1998), İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi: Başlangıcından Günümüze, Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği. TBMM Kütüphanesi’nin Kuruluş Süreci ve İlk Sınıflama Çalışmaları: Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi Fihristi: Mukaddime (2004), Haz: Fatih Rukancı ve Hakan Anameriç. Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları.
T.B.M.M. Zabıt Ceridesi (1920), C. 4, Ankara: TBMM.
Tekeli, İlhan ve Sevim İlkin (1999), Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara: TTK.
Tunaya, Tarık Zafer (1998), Türkiye’de Siyasi Partiler: Cilt I Meşrutiyet Dönemi 1908-1918, İstanbul: İletişim Yayınları.
Tunaya, Tarık Zafer (1998), Türkiye’de Siyasi Partiler: Cilt II Mütareke Dönemi 1918-1922, İstanbul: İletişim Yayınları.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi’nin Çağdaş Düzeyde Enformasyon Hizmeti Vermeye Yatkın Bir Düzeye Nasıl ve Ne Gibi Olanaklarla Getirilebileceği Hakkında Rapor (1974), Haz: Osman Tekin Aybaş. Ankara: Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Komisyonu.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1982), Osmanlı Tarihi c.4/1. Ankara Türk Tarih Kurumu. “Avrupa’da muzır neşriyatta bulunan bazı gazetelerin Memalik-i Şahane’ye sokulmalarının men edilmesi” (1891), DAGM. BOA. İ..DH.. 1244/97487 10 Safer 1309 (15 Eylül 1891).
“Babıali’de bir kütüphane inşası”, DAGM. BOA. İ.HUS. (İradeler-Hususi) 9/1310-Ş042, 9 Şevval 1310 (26 Şubat 1893).
“Beyazıt İmareti ile Misafirhane-i Askeri arasındaki vakıf karyelerinde bulunan ahalinin ikameti için yapılmış olan binanın kütüphane-i umumiyeye dönüştürülmesi” (1882), DAGM. BOA. İ..DH., 1295/-2/102038, 15 Zi’l-kade 1299 (28 Eylül 1882).
“Dersaadet ve bilad-ı selase kütüphanelerinde bulunan kitapların tasnif edilerek kayıt altına alınması” (1851), DAGM. BOA. A..AMD.. 27/39, 14 Rebiulahir 1267 (16 Şubat 1851).
“Dersaadet ve bilad-ı selasede mevcud matbaaların belli bir düzene sokulması” (1856), DAGM. BOA. İ..MVL.. 356/15604, 12 Zil’kade 1272 (15 Temmuz 1856).
“Dersaadet’te bulunan kütüphanelerin tahriri” (1862), DAGM. BOA. İ..MVL. 467/21180, Muharrem 1279 (3 Temmuz 1862).
“Darülfünun’da inşa olunan kütüphaneye konulmak üzere Paris’den kitap gönderileceği” (1869), DAGM. BOA. İ.HR.., 238/14123, 25 Rebiülevvel 1286. (5 Temmuz 1869).
“Hapishane-i Umumi’de açılan kütüphanede mevcut kitaplar listesinin sunulduğu” (1915), DH.MB. HPS.. 26 Cemaziyülevvel 1333. (11 Nisan 1915).
“İstanbul ve bilad-ı selasede bulunan vakıf kütüphanelerinde mevcut kitapların tür ve adetleri”. DAGM.BOA. -1/-1/21346, Ev.d.
“İstanbul’da bazı cami ve kütüphanelerdeki kıymetli eserlerle Musaf-ı Şeriflerin çalınıp Avrupalı antikacılara satılmaya çalışılması üzerine, eserlerin bir nüshasının Kütübhane-i Umumi’ye konulması ile sair tedbirlerin alınması hakkında” (1885), DAGM. BOA. İ..MVL.. 5/6, 03 Zil’hicce 1302 (13 Eylül 1885).
“Kastamonu, Trabzon ve Hicaz vilayetleriyle Kale-i Sultaniye ve Urfa livalarına kütüphane-i umumi tesisi için mezkur yerlerin 1332 senesine ait hususi bütçelerine tahsisat konulması isteği” (1915), DAGM. BOA. DH.UMVM. 66/49 26 Cemaziülevvel 1333 (11 Nisan 1915).
“Kütüphanelerde bulunan kitapların tasnifi ile meşgul olan Ali Fethi Efendiye atiye-i seniyye verilmesi ve rütbesinin terfii” (1854), DAGM. BOA. A.AMD. 60/53 (1854).
“Maarif-i Umumiye Nizamnamesi”. (1869). DAGM. BOA., Y..EE.. 112/6, 24 Cemazi’ül-ahir 1286 (1 Ekim 1869).
“Mahall-i metruke dahilinde muattıl kalan kütüphanelerdeki eserlerin Dersaadete nakli” (1882), DAGM. BOA. İ..H.D 860/68882, 7 Zil’kade 1299 (20 Eylül 1882).
“Mukaddemce Babıalide vuku bulan teşrif-i hazret-i cihandaride Meclis-i Vala’da kıraat olunan mübarek hatt-ı hümayun mantuk-ı celili üzre mamuriyet-i mülk ve tebaa hakkında bazı mevad-ı tesisiyeyi şamil Meclis-i Vala mezkurdan yazılan üç bend ve bir kıta mazbatanın takdimine dair tezkire-i samiye” (1845), DAGM. BOA. İ..MSM. 3/44, 26 Muharrem 1261 (4 Şubat 1845).
“Tervic-i ulum-u fünun-ı mütenevvia maksadıyla Darülfünun’un sonunda yapılması kararlaştırılan Encümen-i Daniş’in suret-i teşekkülüne dair” (1851), DAGM. BOA. İ..MVL. 208/6740, 13 Cemaziyülahir 1267 (15 Nisan 1851).