Üretimden Dış Ticarete Türkiye’nin Tarımsal Uzmanlaşma Yapısı Üzerine Bir İnceleme

Bu çalışma Türkiye’nin son yirmi yıl içerisinde tarımsal dış ticaret yapısındaki değişimlerin sebeplerini, uluslararası ticaret teorilerinin ışığında tarımsal üretim ve uzmanlaşma yapısı ile bağlantılarını kurarak açıklamak çabasındadır. Çalışmada, ilk olarak, TÜİK bölgesel istatistik sınıflandırmasında yer alan 12 adet tarımsal ürün grubu üretim miktarı ve ekim alanlarındaki değişime bağlı olarak dört grupta değerlendirilmekte ve bu değişimlerin sebepleri ortaya konulmaktadır. İkinci olarak, Türkiye’nin dünya tarımsal üretim ve ticaretindeki göreli konumu ortaya konulmakta ve tarımsal üretim yapısında yer verilen ürün gruplarındaki dış ticaret performansı dünya entegre ticaret sistemleri (World Integrated Trade Solutions- WITS) veri tabanından elde edilen veriler yardımıyla analiz edilmektedir. Bu analizde, ilgili ürünlerin göreli ihracat büyüme oranı ve dış ticaret dengesine bağlı olarak oluşturulan gruplandırmalardan hareket edilmektedir. Sonuç olarak son 25 yılda dünya ekonomisinde yaşanmakta olan neoliberal dönüşüm ve bu dönüşümün Türkiye’deki tarım politikalarına yansımalarının Türkiye’nin tarımsal üretim ve uzmanlaşma biçimine önemli ölçüde etki ettiği tespit edilmiştir. Türkiye’nin küresel gıda zincirlerine daha yoğun bir şekilde eklemlendiği bu süreçte, işlenmiş gıda ürünleri ihracatında gerek dahilde işleme rejimi kapsamında gerekse bu kapsamda yapılan düzenlemelerle ithal girdi kullanımı artmıştır. Türkiye pamuk, hububat, yağlı tohumlar ve kaba yem ticaretinde net ithalatçı durumdadır. Bunun yanında bitkisel yağlar ve tütün üretiminde net ihracatçı gözükse de, bu durum ithal edilen ürünlerin yeniden ihraç edilmesinden kaynaklanmıştır. Son olarak, meyva ve kabuklu yemişler, Türkiye’nin tarımsal dış ticaret dengesine en fazla katkı yapan ürün grubu olmakla birlikte, bu ürünlerin ihracatında son yıllarda gıda standartları açısından yaşanan problemler sebebiyle göreli ihracat büyüme oranında gerilemeler yaşanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Uluslararası Ticaret, Tarım Politikaları, Uzmanlaşma

A Investigation on Turkey's Agricultural Specialisation Structure from Production to Foreign Trade

This study attempts to explain the reasons for the transformation in Turkey's agricultural foreign trade structure in the last two decades by establishing links with agricultural production and specialisation structure in the light of international trade theories. The study, first, tries to investigate changes in production amount and cultivation areas for 12 agricultural product groups in the regional statistical classification of TURKSTAT in a comparative fashion. Then, It tries to figure out Turkey's relative position in world agricultural production and trade. Lastly, foreign trade performance in the product groups included in the agricultural production structure is analysed with the help of data obtained from the World Integrated Trade Solutions (WITS) database. Trade performance is evaluated on the basis of growth orientation of products and trade balance in each product category. As a result, it is determined that the neoliberal transformation in the world economy in the last 25 years and the reflections of this transformation on agricultural policies in Turkey have significantly affected Turkey's agricultural production and specialisation pattern. In this process, in which Turkey has become more intensively integrated into global food chains, the use of imported inputs in the export of processed food products has increased both within the scope of the inward processing regime and through other related regulations of the government. Turkey is a net importer of cotton, cereals, oilseeds and forage. In addition, although Turkey is a net exporter in the production of vegetable oils and tobacco, this is a direct result of re-exportation of imported products. Finally, although fruits and nuts are the largest contributor to Turkey's agricultural trade balance, the relative growth rate of exports of these products has declined in recent years due to problems in terms of food standards.

Keywords:

International Trade, Agricultural Policy,

PDF

___

AA, 24.10.2020. https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/seker-pancari-carsamba-ovasinda-yeniden-gelir-kapisi-oldu/2017536, erişim tarihi: 06.04.2022.
Acar, M. / Bulut, E. (2009), “Türkiye’de ve Dünyada Tarımsal Destekleme Politikalarında Son Gelişmeler”, Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi (Cilt:9, Sayı.17) 1-19.
Arndt, S. W., (1997). Globalization and The Open Economy, North American Journal of Economics & Finance, (Volume:8, Issue.1) 71-79.
Arpacı, S./Atlı, H. S. (2000), “Antep Fıstığı Raporu”, DPT VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı Bitkisel Üretim Özel İhtisas Komisyonu Meyvecilik Alt Komisyon Raporu, 263-301.
Aydın, B. (2009), Tarımsal Dış Ticarette Değişim, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası (Haz.) (Ankara: Özdoğan Matbaa Yay.).
Aydın, M. M./Aydın, B. (2018), “Gıda Rejimi Çerçevesinde Türkiye’nin Tarımsal Dış Ticareti Üzerine Bir Değerlendirme”, Uluslararası Ekonomi, İşletme ve Politika Dergisi (Cilt:2, Sayı.1) 111-130.
Aydın, Z. (2016), “Çağdaş Tarım Sorunu ve Yeni Köylülük”, ODTÜ Gelişme Dergisi (Cilt:43, Sayı.1) 43-63. Balaam, D. N.,/Dillman, B. (2014), Introduction to International Political Economy (New Jersey: Pearson, 6th Edition).
Balaam, D. (2005), “Agricultural Trade Policy” Hocking, B. / McGuire, S. (Col.) Trade Politics: International, Domestic and Regional Perspectives, (New York: Taylor & Francis): 49-64.
Berkum, S./ Van Meijl, H. (2002), “The application of trade and growth theories to agriculture: A survey”, The Australian Journal of Agricultural and Resource Economics (Volume:44, Issue.4) 505–542.
Bingöl, O. (29.07.2021). Tütün Fonunun Kaldırılma Hikâyesi ve Yerli Tütün Politikasının İflası, https://vergiyedair.com/2021/07/29/tutun-fonunun-kaldirilma-hikayesi-ve-yerli-tutun-politikasinin-iflasi/ Erişim tarihi: 18.04.2022.
Bolat, M., Ünüvar, F. K., Dellal, İ. (2017), “Türkiye’de Yemeklik Baklagillerin Gelecek Eğilimlerinin Belirlenmesi”, Tarım Ekonomisi Araştırmaları Dergisi (Cilt:3, Sayı.2), 7-18.
BYSD (2022) Faaliyet Raporu, Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği, https://bysd.org.tr/BYSD_FAALIYET_RAPORU_web.pdf, erişim tarihi: 26.08.2023.
Çiftçi, C. Y./ Önder M./ Ceyhan E./ Kaya M./Karaköy T./Akdoğan G./Benlioğlu B./Özaktan H. (2020), “Yemeklik Baklagiller Üretiminde Mevcut Durum ve Gelecek”, Türkiye Ziraat Mühendisliği IX. Teknik Kongresi Bildiriler Kitabı-1 (Ankara: TMMOB Ziraat Mühendisliği Odası) 395-418.
Deuss, A./ Skoet, J./ Stringer, R. (2005), “Trends and Patterns in International Agricultural Trade” FAO (Col.) The State of Food and Agriculture (Rome: FAO Agriculture Series No: 36): 12-25.
Dicken, P. (2015), Global shift: Mapping The Changing Contours of The World Economy (London: Guilford Press, 7th Edition).
Dixit, A. K./Stiglitz, J. E., (1977), “Monopolistic Competition and Optimum Product Diversity”, The American Economic Review (Volume:67, Issue.3) 297-308.
Duru, S./ Gül, A./ Hayran, S. (2019), “Türkiye’de Buğday ve Buğday Mamulleri Dış Ticaret Yapısı”, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Cilt:4, Sayı.2) 552-564.
Duru, S./Hayran, S./Gül, A. (2021), “Türkiye Şeker Dış Ticaretinin Yapısı ve Rekabet Gücü”, Eurasian Journal of Agricultural Economics (Volume:1, Issue.1) 41-52.
Helpman, Elhanan (2011), Understanding Global Trade (Cambridge, MA: Harvard University Press).
Ege, H./Hasdemir, M./Yılmaz, N./Dönmez, D./Belt, J. (2007), “Türkiye Hububat Alt Sektör Analizi”, Çalışma Raporu (Ankara:TEAE).
Eralp, Ö. (2016), “Bazı Tarım ve Gıda Ürünlerinin Piyasa Değişkenlerine Yönelik Öngörüler” Saçtı, H./Saçlı, Y. (Ed.) TEPGE/TAGEM (Ankara: T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı).
Ethier, W. J. (1982), “National and International Returns to Scale in the Modern Theory of International Trade”, American Economic Review (Volume:72, Issue.3) 389-405.
FAO (2021) World Food and Agriculture - Statistical Yearbook 2021 (Rome: FAO).
Gençtan, T. (2020), Tahıl Üretimimizin Mevcut Durumu Ve Geleceği, Türkiye Ziraat Mühendisliği IX. Teknik Kongresi Bildiriler Kitabı-1, Yay. Haz. TMMOB Ziraat Mühendisliği Odası, 13-17 Ocak 2020, Ankara, 371-394.
Gümüş, A. H. (2009), Türkiye’de Tütün Politikaları, Pazarlama Sorunları ve Çözüm Önerileri (İzmir: Tütün Eksperleri Derneği).
Günay Ergün, S./ Uğurlu, K. E. (2006), “1935 yılından Günümüze Türkiye’de Tütün Ekimi ve Üretiminde Bölgesel Değişimler ile Alternatif Ürün Projesinin Etkileri” Ankara Üniversitesi TÜCAUM IV. Ulusal Coğrafya Sempozyumu (Ankara: Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi) http://tucaum.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/sites/280/2015/08/semp4_12.pdf, (27.08.2023).
Günaydın, G. (2006), “Türkiye Tarım Sektörü”, Tarım ve Mühendislik (Sayı. 76-77) 12-27.
Heckscher, E. (1919), “The effect of Foreign Trade on the Distribution of Income”, Ekonomisk Tidskrift, (Volume: 21) 497– 512.
Hummels, D./Rapoport, D./Yi, Kei-Mu (1998), “Vertical Specialization and The Changing Nature of World Trade”, FRBNY Economic Policy Review (Volume:4, Issue.2) 79-99.
Humphrey, J. (2005), Shaping Value Chains for Development: Global Value Chains in Agribusiness (Eschborn: GTZ).
Jambor, A./Babu, S. (2016), Competitiveness of Global Agriculture: Policy Lessons for Food Security (Cham: Springer).
Kadakoğlu, B./Karlı, B. (2019), “Türkiye’de Yağlı Tohum Üretimi ve Dış Ticareti”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (Cilt:7, Sayı:96) 324-341.
Karagöz, F. (2014), “Küresel Ekonomiyle Bütünleşme Sürecinde Türkiye’nin İthal Girdi Bağımlılığı ve Cari Açık”, İktisat Dergisi (Sayı. 527) 34-44.
Koç, A./Dölekoğlu T. (2003), “Türkiye’de Yağlı Tohumlar Sektörü: Projeksiyonlar ve Alternatif Politikaların Üretim ve Dış Ticaret Üzerine Etkileri” Dölekoğlu, Türker (Ed.) Türkiye I. Yağlı Tohumlar, Bitkisel Yağlar ve Teknolojileri Sempozyumu Bildirileri Yayın No: 107, 22-23 Mayıs 2003 (İstanbul: Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü) 9-18.
Koday, Z./Yıldırım, K. (2021), “Erzurum ve Çevresinde Şeker Pancarı Tarımı Ve Şeker Sanayi”, Doğu Esintileri (Sayı.15), 121-147.
Konca, Y. (2014), “Çekirdek Kabağı Artıklarından Silaj Yapma İmkânları” Yanmaz, R./ Gülşen, O. (Ed.) Çerezlik Kabak Çalıştayı, 26 Kasım 2014, (Kocasinan: T.C. Kayseri Valiliği, İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü) 88-98.
Krugman, P. (1984), “Import Protection as Export Promotion” Kierzkowski, H. (Ed.) Monopolistic Competition in International Trade (New York City, NY: Oxford University Press) 180-193.
Krugman, P. (1995), “Growing World Trade: Causes and Consequences”, Brooking Papers on Economic Activity, (Volume:26, Issue.1) 327-377.
Krugman, P./Obstfeld, M./Melitz, M. J. (2018), International Economics: Theory & Policy (Harlow: Pearson Education Limited, 11th Edition).
Lancaster, K., (1980), “Intra-Industry Trade Under Perfect Monopolistic Competition”, Journal of International Economics (Volume:10, Issue.2) 151-175.
Lundell, M./Lampietti, J./Pertev, R./Pohlmeier, L./Akder, H./Ocek, E./Jha, S. (2004), “Turkey: A review of the impact of the reform of agricultural sector subsidisation”, Environmentally and Socially Sustainable Development Unit Europe and Central Asia Region Working Paper (Washington D.C.: World Bank, Report No.34641.)
Martin, W. (2018), “A Research Agenda for International Agricultural Trade”, Applied Economic Perspectives and Policy, (Volume: 40, Issue.1) 155-173.
Melitz, M. J./Trefler, D. (2012), “Gains from Trade When Firms Matter”, Journal of Economic Perspectives, (Volume:26, Issue.2) 91-118.
Milliyet, 31.07.2015. https://www.milliyet.com.tr/yerel-haberler/samsun/pancar-uretimi-bitme-noktasinda-10906780, erişim tarihi: 06.04.2022.
Ng, F./Yeats, A. (2001), “Production Sharing in East Asia: Who Does What for Whom and Why?” Ed. Cheng, K. Leonard/ Kierzkowski, Henryk (Ed.) Global Production and Trade in East Asia (Boston: Kluwer Academic Pub.) 63-109.
O’brien, R./Williams, M. (2016), Global Political Economy: Evolution & Dynamics (London: Palgrave, 5th Edition).
OECD, https://stats.oecd.org/ (10.09.2023).
Ohlin, B. (1933), Interregional and International Trade (Cambridge: Cambridge University Press).
Önal, N. E. (2019), “Tarımsal Ürün Fiyat Artışlarının Türkiye Tarımının Yapısal Sorunlarına Dair Gösterdikleri”, Beykoz Akademi Dergisi (Volume:7, Issue.1) 62-74.
Övgün, B. (2010), “Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinde Bir Çıkmaz: Politika Transferi Açısından Tarım Sorunu”, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi (Cilt:9, No.1) 91-109.
Özalp, B. (2019), “Bir Serbest Dönüşüm Hikayesi, Madde, Diyalektik ve Toplum (Cilt:2, Sayı.1), 65-73.
Özkan, Z. (2022), “Ürün Raporu Zeytinyağı 2021”, TEPGE Yayın No: 350 (Ankara: T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı).
Özkul, M. F. (2021), “Türkiye’de Tarımsal Ürünler Dış Ticaretindeki Yapısal Dönüşümde Neo Liberal Tarımsal Politikaların Rolü”, Alanya Akademik Bakış (Cilt: 5, Sayı.3) 1329-1352.
Polat, K., (2020), “Durum/Tahmin Buğday 2020”, TEPGE Yayın No: 329 (Ankara: T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı).
Ricardo, D. (1817), On the Principles of Political Economy and Taxation (London: J. Murray). Samsun Yatırım Destek Ofisi (2018a), Çarşamba İlçesi Tarım Sektörü Raporu (Samsun: Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı).
Samsun Yatırım Destek Ofisi (2018b), Bafra İlçesi Tarım Sektörü Raporu (Samsun: Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı).
Semerci, A./Durmuş, E. (2021), “Türkiye’de Yağlık Ayçiçeği Üretiminin Analizi”, Turkish Journal of Agriculture – Food Science and Technology (Cilt:9, Sayı.1) 56-62.
Semerci, A./Kızıltuğ, T./Çelik, A. D./Kiracı, M. A. (2015), “Türkiye’de Bağcılığın Genel Durumu”, Mustafa Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi (Cilt:20, Sayı.2) 42-51.
Sevim, D./Varol, N./Köseoğlu, O. (2022), “Küresel İklim Değişikliğinin Zeytin Yetiştiriciliği ve Zeytinyağı Üzerine Etkileri”, Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi (Cilt:36, Sayı.2) 415-432.
Smith, A. (1776), An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (Istanbul: E-kitap Projesi/Cheapest Books pub., 2019).
T.C. Kalkınma Bakanlığı (2014), Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018) Bitkisel Üretim Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara.
T.C. Kalkınma Bakanlığı (2018), On birinci Kalkınma Planı (2019-2023) Tarım ve Gıdada Rekabetçi Üretim Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara.
T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı (2019), “Dünyada Pamuk”, Ürün Masaları Pamuk Bülteni, Aralık 2019.
T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı (2023), Kamuoyunda Gündeme Gelen İddialar Gerçekler (Ankara: T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı).
T.C. Ticaret Bakanlığı (2019), Esnaf, Sanatkârlar Ve Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü 2018 Yılı Pamuk Raporu, https://ticaret.gov.tr/data/5d41e59913b87639ac9e02e8/d0e2b9c79234684ad29baf256a0e7dce.pdf, (13.03.2022).
T.C. Ticaret Bakanlığı (2022), Şeker ve Çikolata Mamulleri, https://ticaret.gov.tr/data/5b8700a513b8761450e18d81/%C5%9Eeker%20ve%20%C3%87ikolata%20Mamulleri.pdf, (25.08.2023).
TAGEM (2019), Baklagil Sektör Politika Belgesi 2019-2023 (Ankara: T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı).
TAGEM (2021a), Yem Sektör Politika Belgesi 2020-2024 (Ankara: T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı).
TAGEM (2021b), Bitkisel Yağlar Sektör Politika Belgesi 2020-2024 (Ankara: T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı)
Tarım Orman Şurası (2019), Tarımsal Yapı ve Dönüşüm Grubu Çalışma Belgesi, https://cdniys.tarimorman.gov.tr/api/File/GetGaleriFile/330/DosyaGaleri/956/1_Tar%C4%B1msal%20Yap%C4%B1%20ve%20D%C3%B6n%C3%BC%C5%9F%C3%BCm%20Grubu%20%C3%87al%C4%B1%C5%9Fma%20Belgesi.pdf (20.08.2023).
TGDF (2021), 2021 Dış Ticaret Verileri, Türkiye Gıda ve İçecek Sanayii Dernekleri Federasyonu, https://www.tgdf.org.tr/wp-content/uploads/2022/05/TGDF-2021-Dis-Ticaret-Raporu.pdf (25.08.2023).
TMO (2016), 2016 Yılı Hububat Sektör Raporu (Ankara: Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü).
TMO (2021), 2020 Yılı Bakliyat Sektör Raporu (Ankara: Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü).
Topcu, Y./Uzundumlu A. S./ Karadaş, K. (2012), “Erzurum İlinde Şekerpancarı Üretim Maliyeti”, Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, (Cilt:2, Sayı.2) 41-50.
Tosun, F./Arslan, S. (2016), “4634 Sayılı Şeker Kanunu Sonrasında Türkiye Şeker Sanayinde Meydana Gelen Gelişmeler”, Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, (Cilt:25, Sayı.Özel Sayı-2) 328-333.
TÜİK (2013), İstatistik Göstergeler: 1923-2012, Yayın No: 4132, Ankara.
TÜİK(a), Bölgesel İstatistikler https://biruni.tuik.gov.tr/bolgeselistatistik/sorguSayfa.do?target=degisken#, (04.12.2022).
TÜİK(b), Bitkisel Üretim İstatistikleri, https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=123&locale=tr, (08.04.2022).
TÜİK(c), Bitkisel Ürün Denge Tabloları, https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=123&locale=tr, (13.04.2022).
TÜİK(d), Dış Ticaret Verileri, TÜİK, Biruni Veri tabanı, https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=2¶m2=0&sitcrev=0&isicrev=3&sayac=5804, (13.04.2022).
Türkiye Bankalar Birliği (2023), Tarım Sektörü Raporu (İstanbul: TSKB Danışmanlık Hizmetleri).
Türkşeker (2022), 2021 Sektör Raporu, https://www.turkseker.gov.tr/data/dokumanlar/2021_Sektor_Raporu.pdf, (25.08.2023).
Türkşeker (2017), Faaliyet Raporu, Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi, https://www.turkseker.gov.tr/data/dosyalar/Faaliyet_Raporlari2019_12_07_11_12_21_409.pdf, (25.08.2023).
Tütün Eksperleri Derneği (2020). Tütün Raporu http://www.tutuneksper.org.tr/files/sidebar/Tutun_Raporu_3f8e8dbgv7uo8.pdf, (18.04.2022).
Ülker, E./Yüksel, O./Ergül, S. (2020), “Ülkemizde Yem Bitkileri Tarımının Durumu, Tohumluk Üretimi ve Dış Ticareti”, Uşak Üniversitesi Fen ve Doğa Bilimleri Dergisi (Cilt:4, Sayı.2) 96-107.
WDI (2022), https://databank.worldbank.org/source/world-development-indicators, (12.12.2022).
WDI (2023), https://data.worldbank.org/indicator/AG.CON.FERT.ZS?locations=TR (10.09.2023);
WITS, https://wits.worldbank.org/ (20.08.2023).
World Bank (2002), “Turkey - Agricultural Reform Implementation Project”, Report No: PID9405 (Washington, D.C. : World Bank Group), http://documents.worldbank.org/curated/en/184001468760206258/Turkey-Agricultural-Reform-Implementation-Project-ARIP, (10.09.2023).
Yaman Öztürk, M./Ertürk Keskin, N. (2013), “Tütün Sektöründe Yabancı Yatırım: Reji Deneyimi Işığında Bugünü Anlamak”, Çalışma ve Toplum, (Cilt:2, Sayı.37), 91-118.
Yanmaz, R. (2014), “Türkiye’nin Çekirdek Kabağı Potansiyeli”, Çerezlik Kabak Çalıştayı, T.C. Kayseri Valiliği, İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, 26 Kasım 2014, 1-12.
Yavuz, F. (2005), “Tarım Politikası” Yavuz, F. (Ed.) Türkiye’de Tarım (Ankara: Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı) 43-67.
Yavuz, T./Kır, H./Gül, V. (2020), “Türkiye’de Kaba Yem Üretim Potansiyelinin Değerlendirilmesi: Kırşehir İli Örneği”, Türkiye Tarımsal Araştırmalar Dergisi (Cilt:7, Sayı.3) 345-352.
Yeni, R. (2022), 2021 Buğday Raporu (Ankara: Türkiye Kalkınma Vakfı).
Yıldırım, A. E., (2020), Üretme Tüket: İthalat-Siyaset-Rant Kıskacında Tarım (İstanbul: Sia Kitap).
Yılmaz Çebi, S./Olhan, E. (2017), “Avrupa Birliği Gıda ve Yemde Hızlı Alarm Sistemi'nin Türkiye'nin Gıda Ürünleri İhracatı Üzerine Etkilerinin Değerlendirilmesi”, Tarım Ekonomisi Dergisi (Cilt:23, Sayı.1) 133-144.
Yulafcı, A./Cinemre H. A., (2007), “Çarşamba Ovasında Yaş Meyve ve Sebze Pazarlama Sorunları ve Çözüm Önerileri”, OMÜ Ziraat Fakültesi Dergisi (Cilt:22, Sayı.3) 260-268.
ZMO (2018), Tütün Raporu-2018, https://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=30641&tipi=38&sube=0, (26.08.2023).
ZMO, (2015), Şeker Pancarı Dosyası- 2015, https://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=25757&tipi=17&sube=0#:~:text=T%C3%BCrkiye%60de%20%C5%9Feker%20pancar%C4%B1%20%C3%BCretimi,9%20tondan%2058.4%20tona%20y%C3%