Kutadgu Bilig’de ideal birey, toplum ve devletin şekillendirilmesi açısından akıl önemli bir kavram olarak karşımıza çıkar. Dönemin devlet yönetimine dolayısıyla toplumun hayatına yön veren bireylerin kavram dünyasında akıl kavramının nasıl anlaşıldığının incelenmesi ve ortaya konulması dilimiz ve kültürümüz açısından önem arz etmektedir. Bu öneme binaen akıl kavramıyla diğer kavramlar arasındaki ilişkinin ve akıl kavram alanının boyutlarının belirlenmesi gerekir. İşte kavramlar arasındaki ilişkinin belirlenmesinde metaforlar ele alınabilecek önemli konulardan biridir. Metafor konusu sadece bir dil meselesi değil aynı zamanda zihnimiz, kavram sistematiğimiz ve kültürle yakından ilişkili olan bir konudur. Bu nedenle tam olarak akıl kavramının Kutadgu Bilig’de nasıl anlamlandırıldığı aklın girdiği metaforik eşleştirmeler ile ortaya konur. Tespit edilen metaforlara göre akıl; anahtar, düğüm çözücü bir alet, ilaç, han/hakan, düşman, örk, yular, köstek, meyve, ordu, silah, mal, deniz, süzek, elek, terazi, hazine, yol, meşale, kor, danışman, dost/ yoldaş, kanat, göz ve insan olarak karşımıza çıkar. Aklın kendilerine göre yapılandırıldığı bu kavramlar insan zihninde bir boyut bakımından daha net ve tecrübeyle sabittir. Sahip olunan bilgi ve tecrübe akıl kavramının bir boyutunu ön plana çıkararak belirlemektedir. Böylece dönemin insanı akıl kavramını yeniden değerlendirerek onu daha anlamlı hâle getirmektedir. Kutadgu Bilig’de aklın yol açıcı, yol gösterici, sorunları çözücü, kontrol edici, gücü, ayırt edici, destekleyici, başarıyı etkileyici gücü, değerli olması, yaratılıştan gelmesi gibi boyutları metaforik ilişkiye girdiği kavramlar sayesinde belirlenmiştir. Bu çalışmada Kutadgu Bilig’de kavramsal metafor teorisine göre aklın kavramlaştırılması, diğer kavramlarla girdiği metaforik ilişkiler ve bu ilişkilerde öne çıkan boyutlar ele alınacaktır.

In Kutadgu Bilig, the reason appears as an important concept in terms of shaping the ideal individual, society and state. It is important for our language and culture to examine and reveal how reason is understood in the concept world of the individuals who shaped the state administration of the period and thus the life of the society. Based on this importance, the relationship between the concept of reason and other concepts and the dimensions of the reason concept field should be determined. At this point, metaphors are one of the important issues that can be addressed in determining the relationship between concepts. Metaphor is not only a matter of language, it is also closely related to our mind, concept system, and culture. For this reason, exactly how the concept of the reason is interpreted in Kutadgu Bilig is revealed by metaphorical pairing in which information is entered. According to the detected metaphors, the reason appears as a key, a knot-tie, a medicine, a khan, a eye, a enemy, a braid, a halter, a shackle, a fruit, a army, a weapon, a property, a sea, a strainer, a sieve, a scales, a treasure, a road, a torch, a ember, a counselor, a friend/comrade, a wing, a human. These concepts, in which reason is structured according to them, are clearer in terms of one dimension in the human mind and are fixed by experience. The acquired knowledge and experience determine one dimension of the concept of reason by bringing it to the forefront. Thus, the human of the period reconstructs the concept of reason and makes it more meaningful. In Kutadgu Bilig, the dimensions of reason such as leading, guiding, problem-solving, controlling, power, distinctive, supportive, impressive power, valuable, innate are determined by the concepts that it enters into a metaphorical relationship. In this study, according to the conceptual metaphor theory, it will be discussed the conceptualization of reason, the metaphorical relationships it enters with other concepts and the prominent dimensions in these relationships in Kutadgu Bilig.