41931

Kâdî Abdülcebbâr’ın Yükselişi ve Düşüşü

Öz İslâm düşüncesini incelerken bazı yapısal zorluklara okuma ve anlamlandırma biçimlerindeki bozukluklar da eklenebilir. Düşünceyi meydana gelip geliştiği doğasından kopuk ele almak ne kadar eksikse, aniden ölüp yok olan bir nesne gibi algılamak da o denli yanlıştır. Düşüncenin tarihini sadece bir ekol veya şahsın etrafında düşünmek ne kadar yanlıysa, sadece bir devlete veya hanedana ithaf etmek de o derecede yanıltıcıdır. Siyasî tarihin başarılarını düşüncenin tarihine yormak ne kadar bütünlükten uzak bir bakış açısıysa, siyasî tarihin başarısızlıklarından ötürü düşünceyi mahkûm etmek de o kadar sorgulanmaya açıktır. Bu yaklaşımlar ışığında ele alınan Kâdî Abdülcebbâr, Mu‘tezilî düşüncenin en önemli temsilcilerindendir. Kendisi Büveyhîlerin sarayında etkin görevlerde bulunduğu gibi ekolünün düşünsel serüveninde başat isimler-dendir. Bu makale, kendisinin görüşlerini yansıtan eserlerini yazdığı serencamı siyasî ilişkiler üzerinden aydın-latmaya çalışmaktadır. Bu vesileyle hem Kâdî Abdülcebbâr hem de Mu‘tezile kelâm düşüncesi üzerindeki bazı soru işaretleri giderilmeye çalışılmıştır. Böylelikle Kâdî Abdülcebbâr üzerinden oluşan fikirler dünyasına farklı perspektifler sunulabilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Mu'tezile, Büveyhî İktidarı, Kâdî Abdülcebbâr, Sâhib İbn Abbâd, Siyaset

The Rise and Fall of Qadi Abd al-Jabbar

While investigating Islamic thought, the defects in the form of reading and interpretation can be added to some structural difficulties. The more deficient it is to consider thought out of the nature of its occurrence and development, the more wrong it is to perceive it as an object that suddenly dies and disappears. It is as wrong to dedicate the history of thought only to a state or dynasty as it is to think around a school or person. As far as it is to attribute the achievements of political history to the history of thought, to condemn thought for the failures of political history is also open to question. Qadi Abd al-Jabbar, handled in the light of these approaches, is one of the most important representatives of the thought of Mu‘tazilite. He was one of the leading names in the intellectual adventure of his school, as he had active duties in the palace of the Buyids. This article tries to shed light on the political relations that he wrote his works reflecting his views. On this occasion, it was tried to eliminate some question marks on the theological thought of Mu‘tazilah and Qadi Abd al-Jabbar. Thus, different perspectives can be presented to the world of ideas formed through Qadi Abd al-Jabbar.

Keywords:

Mu'tazilah, The Power of Buyids, Qadi Abd al-Jabbar, Sahib Ibn Abbad, The Politics,

PDF

___

Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. El-Muğnî fî ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. 20 cilt. Thk. Hıdır Muhammed Nebhâ. Beyrut: Dâru’l Kutubi’l-İlmiyye, 1971.
Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Fadlü’l-İ’tizâl ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile. Thk. Fuad Seyyid. Tunus: Dâru’t-Tunusiyye li’n-Neşr, 1974.
Brockelmann, C. Geschichte der arabischen Literatur. Leiden: E. J. Brill, 1937-1942.
Cahen, C. “Ibn ‘Abbad”. Encyclopedia of Islamica 2. Leiden: Brill, 2009.
Cahen, C. “Ibn al‘Amid”. Encyclopedia of Islamica 2. Leiden: Brill, 2009.
Cişumî, Ebû Sa’d el-Beyhakî. Şerhu’l Uyûni’l-Mesâ’il. Nşr. Fuad Seyyid. Tunus: Dâru’t-Tunusiyye li’n-Neşr, 1974.
Ebû Şücâ, Muhammed İbnü’l-Hüseyin. Zeyl-i Tecâribü’l-Ümem. Kahire: Matbaatü’t-Temeddün, 1916.
Ebu’l Fidâ, İsmail İbn Ali. Muhtasaru fî ahbari’l-beşer. Kahire: Matbaatü’l-Hüseyniyye, 1956-1961.
Gimaret, D. “Les usul al-khamsa du Qadi Abd al-Jabbar et leurs commentaires”. Annales Islamologiques 15 (1979).
Griffel, F. Apostasie und Toleranz im Islam. Leiden: E. J. Brill, 2000.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Tarîhu Bağdât. 14 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1995.
Hourani, H. G. Islamic Rationalism: The Ethics of ‘Abd al-Jabbar. Oxford: Clarendon Press, 1971.
İbn Abbâd, Sâhib. Resâ’il. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1947.
İbn Abbâd, Sâhib. Dîvân. Bağdât: Matbaatü’l-Maârif, 1974.
İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el- Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. el-İber. 7 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbü’l-Lübnânî, 1958.
İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî. Kitâbü Surati’l-ard. Leiden: E. J. Brill, 1938.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Kitâbü’l-bidâye ve’n-nihâye. 15 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî, Lisânü’l- Arab. 18 cilt. Beyrut: Dâru İhyâ et-Türâsü’l-Arabî, 1997.
İbn Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk. Fihrist. ed. Teceddüd. Tahran: Dâru’l-Mâsira, 1988.
İbn Tağriberdî, Ebu’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî el-Yeşbugavî ez-Zâhirî. en- Nücûmü’z-Zâhira. 9 cilt. Kahire: Vizârâtü’l-Tâkata ve’l-İrşâdü’l-Kavmî, 1963.
İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. el- Mecmûu fetevâ. 37 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
İbnü’l Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam tarîhu’l- mülûk ve’l-ümem. 10 cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Maârifü’l-Osmaniyye, 1359.
İbnü’l Hacer, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Lisânü’l-Mîzan. 6 cilt. Haydarabad: Matbaatü Meclîsü Dâiratü’l-Maârif, 1329-1331.
İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-tarîh. 11 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l‘İlmiyye, 1995.
İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1961.
Kohlberg, E. “al-Rafida”. Encyclopedia of Islamica 2. Leiden: Brill, 2009.
Kraemer, J. Humanism in the Renaissance of lslam. Leiden: E. J. Brill, 1992.
Lane, E. An Arabic-English Lexicon. London: Williams and Norgate, 1863-1893.
Le Strange, G. Lands of the Eastern Caliphate. London: Frank Cass, 1966.
Madelung, W. Der Imam al-Qasim b. Ibrahim und die Glaubenslehre der Zaiditen. Berlin: de Gruyter, 1965.
Madelung, W. “Abd al-Jabbar”, Encyclopaedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater. London: Routledge, 1982.
Monnot, G. Penseurs musulmans et religions Iraniennes. Paris: J. Vrin, 1974.
Montgomery, J. E. “Sukhf”, Encyclopedia of Islamica 2. Leiden: Brill, 2009.
Osman, Abdülkerim. Qadi al-qudat. Beyrut: Darü’l-Arabiyye, 1967.
Pellat, C. “al-Sahib Ibn ‘Abbad”. Abbasid Belles-Lettres. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
Peters, J. R. T. M. God’s Created Speech. Leiden: E. J. Brill, 1976.
Rafiî, Abdülkerim İbn Muhammed. et-Tedvîn fî ahbâri Kazvîn. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1987.
Rosenthal, F. “al-Safadi, Salah al-Din”. Encyclopedia of Islamica 2. Leiden: Brill, 2009.
Safedî, Selahaddîn. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Stuttgart: Franz Steiner, 1988.
Sem’ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. 10 cilt. Haydarabad: Matbaatü Meclisü Dairatü’l-Maârif, ts.
Sezgin, F. Geschichte des arabischen Schrifttums. 12 cilt. Leiden: E. J. Brill, 1967-2000.
Stern, S. M. Encyclopaedia of lslam, new ed. 11 cilt. Leiden: E. J. Brill, 1954.
Stern, S. M. “Abu Hayyan al-Tawhidi”. Encyclopedia of Islamica 2. Leiden: Brill, 2009.
Sübkî, Tacûddîn. Tabakâtü’ş-Şafiiyyeti’l-Kübrâ. Kahire: Matbaatü İsa el-Halebî, 1964-1976.
Şühbe, İbn Kâdî Ebu’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed el-Esedî ed-Dımaşkî. Tabakâtü’l- fukahâ eş-Şâfiiyye. 4 cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
Seâlibî, Ebû Mansur Abdülmelik. Yetîmetü’d-dehr. 4 cilt. Kahire: Matbaatü’s-Sâvî, 1934.
Tevhîdî. Ebû Hayyân Alî b. Muhammed b. Abbâs et-Tevhîdî, el-İmtâ’ ve’l-muânese. 3 cilt. Kahire: Matbaatü Lecnatü’-Te’lîf, 1939.
Tevhîdî. Ebû Hayyân, Mesâlibü’l-Vezîrayn-Ahlâku’l-Vezîrayn. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1961.
Tevhîdî. Ebû Hayyân, Mukâbasât. Bağdât: Matbaatü’l-İrşâd, 1970.
Van Ess, J. Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidschra. 6 cilt. Berlin: Walter de Gruyter, 1991- 1997.
Van Ess, J. “Abu ‘Abdallah al-Basri”. Encyclopedia of Islamica 2. Leiden: Brill, 2009.
Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullâh b. Es‘ad b. Alî b. Süleymân el-Yâfiî el-Yemenî. Mir’âtü’l-cenân ve ʿibretü’l-yaḳẓân fî maʿrifeti ḥavâdis̱i’z-zamân. 4 cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Âlâmi li’l-Matbûât, 1970.
Yakût, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. İrşâd. London: Luzac, 1907- 1926.
Yakût, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu’cemü’l-udebâ. 20 cilt. Beyrut: Dâru İhyâü’t-Türâsü’l-Arabî, 1988.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-
Dımaşkî. Tarîhu’l-İslam. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l‘Arabî, 1988.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed- Dımaşkî. Siyeru a’lâmin-nübelâ’. 28 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.