OSMANLI DEVLETİ’NDEN LOZAN’A KARANTİNA TEŞKİLATLANMASI: YENİ BİR KAPİTÜLASYON MUYDU?

Osmanlı Devleti, tarihi boyunca nüfusunu kırıma uğratan birçok salgın hastalıklara ve bunun sosyal-ekonomik etkilerine maruz kalmıştır. Bununla birlikte Osmanlı klasik döneminin sonuna kadar bu mücadelede sistemli bir karantina uygulamasına başvurulmamıştır. Bunun dini gerekçeleri de olduğu görülmekle birlikte 19. yüzyıl başında veba ve hemen hemen eş zamanlı olarak ortaya çıkan kolera pandemisi, salgın hastalıklarla mücadelede bir dönüm noktası olmuştur. Sultan II. Mahmud döneminde sağlık alanını da içine alan modernleşme reformları içerisinde karantina teşkilatının kurumsal yapısının temellerinin atıldığını ve bir kurul teşkil edildiğini görmekteyiz. Ardından Sultan Abdülmecid döneminde bu meclise, Osmanlı Devleti sınırlarını salgın hastalıkların bulaştığı kapı olarak nitelendiren Batı devleti temsilcilerinin de oy hakları dahil daimî katılımları gerçekleşmiştir. Koleranın Avrupa’ya yayılmasında bilhassa Hicaz bölgesinin işaret edilmesi ve karantina meclisindeki sayıca üstünlük ile beraber Batılı devletlerin gittikçe artan müdahalesi, sağlık alanında bir kapitülasyona dönüşmüştür. Nitekim salgın hastalıklarla mücadelede devletler arası iş birliğinin geliştirilmesi amacıyla gerçekleştirilecek bir dizi milletlerarası sağlık konferansına katılan Osmanlı Devleti, bu müzakerelerde de tartışmaların merkez konularından biri olmayı sürdürecektir. Osmanlı Devleti, bu konferanslarda alınan kararlar doğrultusunda deniz ve kara karantina uygulamaları ile ilgili de hukuk düzeninde gerekli düzenlemeleri yapmıştır. Bu amaçla karantina tedbirlerine riayet etmeyenlere uygulanmak üzere hazırlanan Ceraim-i Sıhhiye adında özel bir ceza kanunu yanında gemi ve eşyalardan alınacak olan Karantina Rüsum Tarifesi’ni yürürlüğe koymuştur.

Anahtar Kelimeler:

Karantina, Meclis-i Tahaffuz, Karantina Rüsum Tarifesi, Ceraim-i Sıhhiye, Uluslararası Sağlık Konferansları, Sağlık Kapitülasyonları, Lozan Konferansı

PDF

___

Ağır, Sevda: “Osmanlı’da Karantina Uygulama Süreçleri ve Tepkiler (1865- 1914)”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
Ahmet Mithat Efendi, “Devlet-i Aliyye-i Osmaniye’de Karantina Yani Usul-i Tahaffuzun Tarihçesi” Transkiripsiyon: Abdullah Köşe, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt: 5, Sayı: 1, 2003, s. 89-119.
Akyay, Necmettin: “Türkiye’de Veba Salgınları ve Veba Hakkında Eski Yayınlar”, Mikrobiyoloji Bülteni, Cilt: VIII, Sayı: 2, Nisan 1974, s. 209-219.
Akyıldız, Ali: Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, 4.baskı, İletişim Yayınları, 2012.
Arslan, Aytuğ/Polat, Ali Arda: “Travel from Europe to Istanbul in the 19th Century and the Quarantine of Çanakkale”, Journal of Transport & Health, Sayı:4, January 2017, s. 10-17.
Arslan, Ozan: “I. Dünya Savaşı Başında Kapitülasyonların İttihad ve Terakki Yönetimi Tarafından Kaldırılması ve Bu Gelişme Karşısında Büyük Güçlerin Tepkileri”, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 1, 2008, s. 261-278.
Atabek, Emine Melek: 1851’de Paris’te Toplanan I. Milletlerarası Sağlık Konferansı ve Türkler, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, 1974.
Ayalon, Yaron: Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler, 1.bs, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2020.
Ayar, Mesut: “1900 İzmir ve 1901 İstanbul Salgınları Bağlamında Vebanın XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nda Devam Eden Etkisi”, History Studies, Cilt: 2, Sayı: 2, 2010, s. 173-188.
Bakar, Coşkun: “Avrupa’da Dolaşan Koleranın Gölgesinde, İstanbul Uluslararası Sağlık Konferansı,1866”,Turk J Public Health (Türk Halk Sağlığı Dergisi), Cilt: 18; Sayı: 1, 2020, s. 68-82.
Baskıcı, M. Murat/Baskıcı Çiğdem: “Lozan Barış Antlaşması’na Ekli ‘Sağlık Sorunlarına İlişkin Bildiri’ Anlamı ve Arka Planı” Editör: Duygu Türker - Murat Saygın, 90. Yılında Lozan ve Türkiye Cumhuriyeti Uluslararası Sempozyumu /13-15 Kasım 2013 Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları 2015, s. 885-918.
Berkes, Niyazi: Türkiye’de Çağdaşlaşma, 6.bs, Yapı Kredi Yayınları, 2004.
Bozkurt, Abdurrahman: “Boğazlar Komisyonu’nun Kuruluşu ve Faaliyetleri (1924-1936)”, MHB, Cilt: 37, Sayı: 1, 2017, s. 1-28.
Böke, Pelin: “İzmir Karantina Teşkilatının Kuruluşu ve Faaliyetleri (1840- 1900)” Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt: VIII, Sayı: 18-19, 2009/Bahar-Güz, s. 137-159.
Bulmuş, Birsen: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba Kavramları Üzerine: Mistisizmden Sosyal Reforma”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 19, 2013, s. 17-22.
Bulmuş, Birsen: Plague, Quarantines and Geopolitics in the Ottoman Empire, 1th, Edinburgh University Press, 2012.
Demirci, Sevtap: Belgelerle Lozan, 4.bs., Alfa Yayınevi 2017.
Dinç, Gülten: “Orta Asya Türk Topluluklarından Günümüz Türkiyesine Bulaşıcı ve Salgın Hastalıkların Gelişimi”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, Sayı: 18, 2012, s. 73-104.
Doğan, Güner: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Karantina Uygulaması ve Venedik Uluslararası Sıhhiye Konferansı”, Türkiyat Araştırmaları, Sayı: 15, 2011, s. 91-109.
Erdoğan, Mehmet: “Şâni-Zâde Mehmed Ataullah Efendi (Hayatı, Kişiliği, Eserleri, Etkileri”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2016.
Ersoy, Nermin/Güngör, Y./Akpınar, A.: “International Sanitary Conferences from the Ottoman Perspective (1851–1938)”, Hygiea Internationalis An Interdisciplinary Journal for the History of Public Health, Sayı: 10, 2011, s. 53-79.
Gülen, Gülnihan C.: “İşlevsel Bir Bütünleşme Alanı Olarak Küresel Sağlık ve Sağlık Diplomasisi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2018.
Huber, Valeska: “Pandemics and the Politics of Difference: Rewriting the History of Internationalism Through Nineteenth-century Cholera”, Journal of Global History, Cilt: 15, Sayı: 3, 2020, s. 394-407.
Huber, Valeska: “The Unification of the Globe By Disease? The International Sanitary Conferences on Cholera 1851-1894”, The Historical Journal, Cilt: 49, Sayı: 2, 2006, s. 453-476.
İşler, Didem: “Dünyanın En Eski Karantina Adası: Lazzaretto Vecchio”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 10; Sayı: 2, 2019, s. 97-107.
Kahya, Esin: “Şânîzâde Mehmet Ataullah Efendi”, Erdem, Cilt: 5, Sayı: 15, 1989, s. 847-862.
Kılınç, Handan: “Isolating the Subject: Cholera, Control and Sanitary Discourse in the Istanbul International Sanitary Conference of 1866”, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2005.
Koloğlu, Orhan: “Osmanlı Basınında 1865 Kolera Salgını, İstanbul Sağlık Konferansı ve Mirza Malkom Han”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt: VI, Sayı: 2, 2005, s. 139-150.
Koylu, Zafer/Altay, Saadet: “Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti’nin Kuruluşu ve Yapılan Yasal Düzenlemeler 1920-1923”, I. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi, Sayı: 2, 2008, s. 1061-1081.
Meray, Seha L.: Lozan Barış Konferansı: Tutanaklar-Belgeler 4, Birinci Takım Cilt III, (Üçüncü Komisyonun Tutanakları ile Raporları: İktisat ve Maliye Sorunları), 2.bs.,Yapı Kredi Yayınları, 2001.
Nur, Rıza/Grew, Joseph C.: Lozan Barış Konferansının Perde Arkası (1922- 1923), Örgün Yayınevi, 2013.
Oruç, Dilara: “La Turquie Gazetesi’nde İstanbul (1866) (Fihrist-ÇeviriDeğerlendirme)”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İstanbul Araştırmaları Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2017.
Osmanağaoğlu, Cihan: “Osmanlı Modernleşmesi Bağlamında, Osmanlı Devleti’nin Eğitim ve Öğretim Sisteminde Yapılan Değişiklikler (Reformlar)”, ÎÜHFM, Cilt: LX, Sayı: 2, 2007, s. 143-222.
Özdemir, Ali Ulvi: “Lozan’da Başarıyı Ölçmek: Konular Bazında Bir Değer-lendirme”, (Lozan Antlaşması Özel Sayısı) Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 2013, s. 155-200.
Özlü, Hüsnü: “Lozan Barış Konferansı’nda Sağlık İşleri Komisyonu’nun Çalışmaları ve Sonuçları”, 90. Yılında Lozan ve Türkiye Cumhuriyeti Uluslararası Sempozyumu Cilt: II, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2015, s, 1295-1321.
Pamuk, Şevket: “Tarihte Küresel Salgınlar ve Sonuçları”, Sarkaç, 9 Nisan 2020, https://sarkac.org/2020/04/tarihte-kuresel-salginlar-ve-iktisadisonuclari Erişim Tarihi 10 Aralık 2020. Panzac, Daniel: Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), Çeviren: Serap Yılmaz, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
Robarts, Andrew: “A Plague On Both Houses?: Population Movements and The Spread Of Disease Across The Ottoman-Russian Black Sea
Frontıer, 1768-1830s”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Georgetown Üniversitesi, 2010.
Samancı, Uğur: “Dünya Sağlık Örgütü ve Normatif İşlevi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 1, 2016, s. 55-89.
Sarıyıldız, Gülden: “Karantina Meclisi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, BELLETEN, Cilt: CLVIII, Sayı: 222,1994, s. 329-376.
Sarıyıldız, Gülden: “Karantina”, TDV İslâm Ansiklopedisi, (24), 2001, s. 463-465.
Sarıyıldız, Gülden: Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914), 1bs., Türk Tarih Kurumu, 1996.
Söyler, Sait: “Geçmişten Günümüze Uluslararası Sağlık Kuruluşları”, Sağlık Yönetimi Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, 2017, s. 58-66.
Şehsuvaroğlu, Bedii N.: “Tarihi Kolera Salgınları ve Osmanlı Türkleri”, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, Cilt: 17, Sayı: 2, 1954, s. 282-299.
Şehsuvaroğlu, Bedii N.: “Türkiye Karantina Tarihine Giriş I: Dünya Karantina Teşkilatı”, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, Cilt: 20, Sayı: 3, 1957, s. 418-444.
Şehsuvaroğlu, Bedii N.: “Türkiye Karantina Tarihine Giriş II: Türkiye’de Karantina Teşkilatının Kuruluşu”, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, Cilt: 20; Sayı: 4, 1957, s. 601-619.
Şimşek, Fatma: “19.yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Liman Kentlerinde Karantina Uygulaması”, Editör: Fatma Şimşek, Şenol Kantarcı, Berna Türkdoğan Uysal Armağan Kitabı, Sonçağ Yayınevi, 2014, s. 399-412.
Taner, Tahir: “Lozan Muahedesi ve Kapitülasyonların İlgası”, Muammer Reşit Seviğ’e Armağan, 1942, s. 723-730.
Tekir, Süleyman: “Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti’nin Kuruluşu ve Erken Cumhuriyet Dönemindeki Faaliyetleri (1920-1930)”, Belgi, Cilt: II, Sayı: 18, 2019, s. 1301-1326.
Turna, Nalan: “İstanbul’un Veba ile İmtihanı: 1811-1812 Veba Salgını Bağlamında Toplum ve Ekonomi”, Studies of the Ottoman Domain, Cilt: 1; Sayı: 1, Ağustos 2011, s. 1-36.
Türkmen, Zekeriya: “Osmanlı Devletinde Kapitülasyonların Uygulanışına Toplu Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 6, 1995, s. 325-341.
Uludağ, Osman Şevki: “Son Kapitülasyonlardan Biri: Karantina”, BELLETEN, Cilt: II; Sayı: 7-8, 1938, s. 445-467.
Ünver, Fikret: “Son kapitülasyon: KARANTİNA (8)”, www.guneygazetesi. com Erişim tarihi 15 Aralık 2020.
Varlık, Nükhet: “Osmanlılarda Veba Salgınları”, Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı: 296 Ağustos 2018, s. 30-36.
Yalçınkaya, M. A.: “Fransız Epidemiyolog Antoine Fauvel’ye Göre 1849’da Karadeniz Karantinaları”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Cilt: 13; Sayı: 26, 2019, s. 439-460.
Yaşayanlar, İsmail: “Korona Günlerinden Tarihe Bakmak I: Salgınlar Çağı’nda Osmanlı’da Hekim Olmak”, Toplumsal Tarih, Nisan 2020, s. 68-72.
Yaşayanlar, İsmail: “Osmanlı Döneminde Uygulanan Deniz Karantinasına İlişkin Bazı Bilgiler” , Editör: Ozan Kolbaş - Orçun Üçer, Ab-ı Hayatı Aramak: Gönül Tekin’e Armağan, Yeditepe Yayınevi, 2018, s. 737- 761.
Yaşayanlar, İsmail: “Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Karadeniz Sınırında Emraz-ı Sâriye İle Mücadele: Batum ve Hopa Karantinahaneleri”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 28, 2020, s. 401-412.
Yıldırım, Nuran: “İstanbul’da Sağlık Hayatı” Editör: Coşkun Yılmaz, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi Cilt: IV, İSAM, 2015, s. 92-137.
Yıldırım, Nuran: “İstanbul’un Kolera ile Tanışması: 1831 Salgını”, Toplumsal Tarih, Sayı: 316, Nisan 2020, s. 62-66.
Yıldırım, Nuran: “Osmanlı Coğrafyasında Karantina Uygulamalarına İsyanlar: Karantina İstemezük”, Sosyal Tarih, Sayı: 150, Haziran 2006, s. 18- 27.
Yıldırım, Nuran: İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul Üniversitesi Projesi, 2010.
Yolun, Murat: “Salgın Hastalıklar ve Ceza Kanunu Arasındaki İlişki Üzerine: Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ceraim-i Sıhhiye Kanunu (1884)”, Türkiye Klinikleri J Med Ethics, Cilt: 24, Sayı: 2, 2016, s. 37-43.
Zülfikar, Mükerrem B.: “Tabip Şani-zade Mehmet Ataullah: Hayatı ve Eserleri, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Deontoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 1986.