TÜRKÇE DEYİMLERİN TEMSİL ETTİĞİ DÜŞÜNCE İÇERİKLERİNİN BİLEŞENLERİ OLARAK KAVRAMLAR

Doğal dil konuşucularının kavram alanına geçebilmesi dil göstergelerinin anlamlarının anlaşılmasıyla mümkündür. Konuşucuların düşünsel eylemlerinin evrensel birimi sayılan kavramlar dünyayla ilgili bilgi ve bilincinin bileşenlerini oluşturur. Bu noktada çoksözcüklü bileşenler kavramsal dizgemizde yer alan dünya hakkındaki daha genel bilgimizden ortaya çıkan dilsel birimlerdir (Kövecses, 2010) ve bilişsel bilgilerin depolandığı, kalıp halinde kültürden kültüre aktarılan bir ürün olduğu için, tek tek ayrı gönderimleri olan sözcüklerden oluşan yapılar olarak ele alınmamalıdır. Çoksözcüklü bileşenleri, içindeki birimlerin anlamlarıyla ilgili bir anlamı yansıtan ifadeler olarak değerlendirmeyen bu çalışmada, dil-biliş-zihin-kültür ağlarının değerlendirilmesini mümkün kılacak Bilişsel Anlambilim modelinin öngördüğü bakış açısı benimsenmiş, Basit Rastgele Örneklem yoluyla elde edilen 1000 Türkçe çoksözcüklü bileşenin bilişsel eğilimi tartışılmıştır. Sözgelimi, “etekleri zil (ıslık veya çalpara) çal-” gibi bir çoksözcüklü bileşenin her bir birimi sözlüksel anlamlarıyla zihinde işlemlenmemekte, ancak bütüncül anlamıyla konuşucunun bilişindeki telaş bilişsel üst kavramına temas ederek anlamlandırılmaktadır. Bu çalışmada da Türkçe çoksözcüklüler tarafından kesitlenen üst kavramlar, metin içerisinde kendisini birlikte gerçekleştirdiği ilişkili/eşanlamlı anahtar kavramlar (örn. sevinç, neşe, koşturma(k)) ve bunlarla zihinsel/bilişsel eşdizimlilik ilişkisi gösteren sözcük kümeleri (örn. acele et-, mutlu ol-) saptanmıştır. Gelinen noktada bu çalışma, anadil konuşucusu yargısı çerçevesinde Kültürel ve Tarihsel Çözümleme Yöntemiyle Türkçe çoksözcüklü bileşenlerin bilişsel eğiliminin etiketlenmesini ve Türk insanının doğrudan bilişsel düzeneğine erişim sağlanmasını amaçlamış, bu amaç doğrultusunda anadil konuşucularının yaşam deneyimlerini ve gerçekliğini dilsel göstergelerle kodlarken, bunu hangi kavram(lar)la gerçekleştirdikleri, bir dilsel çıktı olan çoksözcüklü bileşenler aracılığıyla bilinç ve biliş temsillerini nasıl oluşturuldukları yorumlanmıştır: ulamlaştırılan çoksözcükülerle 143 üst kavram kesitlenmekte, bunlar arasında sırasıyla açıklık, aşırılık, fırsatçılık ve ölüm öncelenen alanlar olarak karşımıza çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Türkçe Çoksözcüklü Bileşenler, Bilişsel Eğilim, Kavram

CONCEPTS AS COMPONENTS OF THOUGHT CONTENTS REPRESENTED BY TURKISH IDIOMS

Concepts regarded as the universal units of ideational actions of the speakers form the components of knowledge and consciousness about the World. At this point, multiwords are the linguistic units emerged from our general knowledge about the world embodied in our conceptual system (Kövecses, 2010). Since multiwords are the products where cognitive information is stored and transferred from culture to culture, they should not be evaluated as the expressions reflecting a meaning regarding to the lexical reference of each component. Unlike the researches taking multiwords as the structures formed by words having individual references and therefore cannot contribute to the speakers’ processing the meanings in the framework of lexical semantics, this study detects cognitive tendencies represented by 1000 Turkish multiword expressions.through the perspective of Cognitive Semantics which will enable the language-cognition-mind-culture networks evaluations possible. For instance, the components of the multiword expression “etekleri zil (ıslık veya çalpara) çal-” are not processed within their lexical meanings but comprehended with their holistic meaning by contacting cognitive concepts as “rush”. Accordingly in this study the meta-concepts profiled by the multiwords are attained, and the key concept(s) (Ex: joy, fuss, hurry) and the related collocated word-sets (Ex: to hurry up, to be quick, to hustle up), with which the meta-concepts realize in the text, are determined. By means of Cultural and Historical Analysis Method within the framework of Turkish native speakers judgements, cognitive-oriented findings are provided and how the cognition and consciousness representations are created through Turkish multiwords are evaluated: 143 meta-concepts are profiled by Turkish multiwords classified, and the most frequent domains are clarıty, extreme, vexıng and death.

Keywords:

Turkish Multiwords, Cognitive Tendency,

PDF

___

Akar, Y. (1991). Türkçe Deyimler ve Sorunları. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1991, 1-13.Aksan, Y. vd. (2012). Construction of the Turkish National Corpus (TNC), İçinde: Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC 2012). İstanbul. http://www.lrec-conf.org/proceedings/lrec2012/papers.htmlAksoy, Ö. A. (2015). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü-2, İstanbul: İnkılap Kitabevi.Aktaş, A. (2008). Karşılaştırmalı Dilbilim Açısından Türkçe ve Almanca Deyimlerde Kadın, İçinde: Bir Bilim Kategorisi Olarak “Kadın” Uluslararası Sempozyumu: Edebiyat, Dil ve Kültür Çalışmalarında Kadın Edebiyat, Dil ve Kültür Çalışmalarında Kadın Bildiri Kitabı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi.Arıca-Akkök E. (2007). Deyimlerin Anlambilimsel ve Bilişsel Özelliklerine Göre Tahmin Edilebilirliği: Yabancı Dilde Bir Uygulama, Dil Dergisi, 138, 18-33.Arıca-Akkök E. (2009). The Effect of Semantic and Cognitive Properties of Turkish Idioms on the Predictability of their Meanings. İçinde: Essays on Turkish Linguistics (Ed: S. Ay, Ö. Aydın, İ. Ergenç, S. Gökmen, S. İşsever ve D. Peçenek), Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.Arıca Akkök, E. (2011). Yabancı Dilde Deyimlerin Öğretimi, Dil Dergisi, 143, 59-77.Aygün, M. (2003). Türkçe ve Almanca’da ‘Göz’le İlgili Deyimler’in İncelenmesi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 71-88.Baldwin, T. ve Kim, S. N. (2010). Multiword Expressions, İçinde: Handbook of Natural Language Processing (2. baskı) (Ed: N. Indurkhya ve F. J. Damerau), Boca Raton: CRC Press, Taylor and Francis Group.Batur, Z. (2011). Atasözü ve Deyimlerde Kadın ve Kadının Sosyopsikolojik Özellikleri, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 6(3), 577-584.Blondeau, H. (2013). Studying Language Over Time. İçinde: Research Methods in Linguistics (Ed: R. J. Podesva ve D. Sharma), New York: Cambridge University Press.Cacciari C. ve Levorato, M. C. (1998). The Effect of Semantic Analyzability of Idioms, Metalinguistic Tasks, Metaphor and Symbol, 13(3), 159-177.Can, Ö. ve Ercan, G. S. (2017). Deyim Sözlüklerinde >A< Yazıbirimi Altında Sıralanan Türkçe Deyimlerin Edimbilimsel Olarak Ulamlaştırılması, İçinde: Dilbilim Çeviribilim Yazıları: Prof. Dr. Lütfiye Oktar’a Armağan (Ed: N. Kansu Yetkiner ve M. Şahin), Ankara: Anı Yayıncılık.Çelik, Y. (2017). Türkiye Türkçesinde Duyu Organlarıyla Kurulan Deyimler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(50), 72-79.Çocuk, H. E. (2012). Öğretmen Adaylarının Deyimleri Anlamsal Açıdan Tahmin Edebilirlikleri: Mersin Üniversitesi Örneği, Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 8(2), 46-55.Çotuksöken, Y. (2004). Türkçe Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, İstanbul: Toroslu Kitaplığı.Çotuksöken, Y. (2012). Türkçe Anlamdaşlar ve Karşıtanlamlılar Sözlüğü, İstanbul: Papatya Bilim.Demir, C. (2008). Türkçede Deyimlerin Sözdizimsel Özellikleri, Türk Dili, 677, 428-444.Ercan, G. S. ve Can, Ö. (2015). Deyimlerin Edimbilimsel Olarak Ulamlaştırılmasına İlişkin Bir Öneri: Türkçede ‘Erkek’e Gönderimde Bulunan Deyimler, Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 2015(1), 63-83.Gibbs, R. W. (1989). Understanding and Literal Meaning, Cognitive Science, 13, 243-251.Hacızade, N. (2012). Bilişsel Dilbilim Açısından Duyguların Dili. Konya: Çizgi Kitabevi.Hamidov, H. (2006). Türkçe Deyimlerin Anlam Özellikleri: Konuşma ile İlgili Deyimler. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 22, 39-45.Heigham, J. ve Sauki, K. (2009). Ethnography, İçinde: Qualitative Research in Applied Linguistics (Ed: J. Heigham ve R. A. Croker), New York: Palgrave Macmillan.İşeri, K. (2010). Türk Üniversite Öğrencilerinin Deyimleri Tahmin Etme Durumları, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 27, 385-405.Kandemir, E. ve Kandemir, Y. (2016). Altın Eş Anlamlı ve Karşıt Anlamlı Kelimeler Sözlüğü. İstanbul: Altın Kitaplar.Kövecses Z. ve Szabo, P. (1996). Idioms: A View from Cognitive Semantics, Applied Linguistics, 17(3), 104-133.Kövecses, Z. (2010) Metaphor: A Practical Introduction (2. baskı), New York: Oxford University Press.Löbner, S. (2013). Understanding Semantics, New York: Routledge.Lundy, K. S. (2008). Historical Research, İçinde: The Sage Encyclopedia of Qualitative Research Methods (Ed: L. M. Given), Los Angeles: Sage Publications.Mason, J. (1996). Qualitative Researching, Londra: Sage.Nunberg, G., Sag, I. A. ve Wasow, T. (1994). Idioms, Language, 70(3), 491-509.Özdemir, E. (2000). Deyimler Sözlüğü (8. baskı), Ankara: Bilgi Yayınevi.Özden, M. (2016). Bilecik Ağzında Görülen Deyimler Üzerine Bir Değerlendirme, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(2), 109-130.Özkan, B. (2011a). Türkiye Türkçesinin Eşdizim Sözlüğü, Mersin Üniversitesi, http://esdizim.mersin.edu.tr/ (Erişim tarihi: 25.08.2019).Özkan, B. (2011b). Türkiye Türkçesinde Sıfatların Eşdizim Sözlüğü, Mersin Üniversitesi, http://turkcederlem.mersin.edu.tr/ctb/ (Erişim tarihi: 25.08.2019).Püsküllüoğlu, A. (2017). Türkçe Deyimler Sözlüğü (4. baskı), Ankara: Arkadaş Yayınevi.Subaşı Uzun, L. (1991a). Türkçedeki Deyim Yapılarında Biçimbilimsel ve Sözdizimsel Özellikler, İçinde: Dilbilim Yazıları (Ed: A. Sezer ve S. Koç), Ankara: Usem.Subaşı Uzun, L. (1991b). Deyimlerde Bildirinin Düzenleniş Biçimi ve Özellikleri, Türk Dilleri Araştırmaları, 1991(1), 111-120.Sezer, B. ve Sezer, T. (2013). TS Corpus: Herkes İçin Türkçe Derlem, İçinde: Proceedings 27th National Linguistics Conference, Ankara: Hacettepe Üniversitesi İngiliz Dilbilim BölümüSezer, T. (2016). Tweets Corpus: Building a Corpus by Social Media. Milli Eğitim Dergisi Eğitim ve Sosyal Bilimler, 210, 621-633.Sezer, T. (2017). TS Corpus Project: An online Turkish Dictionary and TS DIY Corpus, European Journal of Language and Literature, 9(1), 18-24.TS Corpus (2016). https://tscorpus.com/ (Erişim tarihi: 10.06.2019).Tursunova, A. (2007). Kırgızca ve Türkçede ‘Göz’ ve Türkçede ‘Göz’ ile İlgili Deyimler ve Çağrışım Alanlarının Karşılaştırılması. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.Türk Dil Kurumu. (2011). Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.Türközü. S. G. ve Ferendeci. S. Y. (2005). Türkçe ve Korecedeki ‘Baş (kafa)’ ve Başta Bulunan Organ Adlarıyla İlgili Deyimlerin İncelenmesi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi. 44(1), 93-109.Uysal, H. (2015). Çocuk Dilinde Deyimlerin Anlamlandırılması ve Öntürlük Etkisi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.William, C. ve Cruse, D. A. (2008). Cognitive Linguistics, Cambridge: Cambridge University Press.Yıldırım, A. (2012). Yeni Eş ve Karşıt Anlamlı Kelimeler Sözlüğü, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.Yıldırım, A. (2015). Yeni Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü (11. baskı), İstanbul: Bilge Kültür Sanat.