Medrese Nedir? XII. ve XIII. Yüzyıllarda Dımaşk Medreseleri Üzerine Bir İnceleme

İslam tarihinde medreselerin ortaya çıkışı ve yayılışına dair farklı düşünceler ileri sürülmüştür. Önceleri Bağdat Nizamiye Medresesi ekseninde gelişen medrese literatürü son yıllarda İslam dünyasının farklı zaman ve coğrafyalarına yönelik çalışmaları bünyesine katmaya başlamıştır. Bununla beraber, medreseler üzerine gerçekleştirilecek çalışmalarda zamansal ve coğrafi farklılaşmaların dikkatle takip edilme- si gerekmektedir. İslam tarihinde medreselerin kuruluş ve yayılışları tek bir sebeple izah edilemeyeceği gibi, medreselerin İslam tarihi boyunca tek bir işleve sahip olduğu da iddia edilemez. Bu makale, modern dönemde medreseye dair mevcut iddiaların XII-XIII./VI-VII. asırlarda İslam dün- yasının en önemli ilim merkezlerinden biri olan Dımaşk için hangi ölçüde geçerli olduğunu sorgulamakta, bu süreçte medreselerin kuruluş ve yayılış sebepleri ile fonksiyonunu ele almaktadır. Medreselerle birlikte ortaya çıkan en önemli yeniliklerden birisi ulema ile siyasi güç sahipleri arasındaki ilişkide yaşanmıştır. Medreselerdeki mansıbların dağıtıcıları olarak siyasi güç sahipleri, dindarlıklarının bir göstergesi olmasının yanında, hayatın her alanında söz sahibi olan ulemanın desteğini alarak sağlıklı bir dinî ve toplumsal hayat temin etmek, iç ve dış siyasi rakipler karşısında toplumun desteğini sağlamak ve kendi meşruiyetlerini garantiye almak gibi hedeflere ulaşmayı hedeflemişlerdir. Ulema açısından ise medreseler öncelikle her anlamda bir imkan genişleme- sini ifade etmekte, kalacak bir yer ve sürekli gelir, talebe kaynağı, maişet kaygısından kurutulmak ve kendini bütünüyle ilmî hayata verebilmek anlamına gelmiştir. Bu nedenle medresede mansıb sahibi olmak, ulema için zamanla daha cazip bir hâl almıştır. Bu makalede, ele alınan dönemde, medreselerin kuruluş ve yayılışının dinî ve ilmî bağlamın- dan çok siyasi bağlamı üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Dımaşk, Eyyubiler, Mansıb, Medrese, Ulema-Siyaset İlişkisi, Zengiler

What is a Madrasa? An Investigation into the Madrasas of Damas- cus in the Twelfth and Thirteenth Centuries

In Islamic history, there are different views on the emergence and spread of madrasas. The early literature on madrasas centered on the Baghdad Nizamiyya Madrasa, but in recent years new studies have begun to focus on different regions and periods in the Islamic world. While this move has the potential to shed light on hitherto underappreciated aspects of madrasa development, it also runs the risk of misrepresenting that development if due attention is not paid to the important role played by political context in the way madrasas developed in different times and places. Through a close examination of the madrasas of Damascus in the twelfth and thirteenth centuries, this article calls a number of traditional understandings of madrasas into question. Examining the emergence, spread, and function of madrasas in this period, it argues that one of the most important consequences of the rise of madrasas concerned the relationship between political-power holders and the ulama. The former aimed to design a society based on the ulama’s social and religious power, and to gain public support and strengthen their legitimacy. For the ulama, the madrasa meant the extension of opportunities, a place to stay, and a sustainable livelihood where they could devote themselves to scholarly activities. For this reason, madrasa appointments were highly valued by the ulama. This article therefore sheds light upon the political context rather than the religious and scholarly dimensions of madrasas.

Keywords:

Damascus, Ayyubids, Mansab, Madrasa, Political Elite,

PDF

___

el-Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmud b. Ahmed b. Musa el-Hanefî. Ikdü’l-cümân fî târîhi ehli’z-zamân: Asru selâtîni’lmemâlik. Haz. Muhammed Muhammed Emin. 4 cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1982.
Altıkulaç, Tayyar. “Ebû Şâme el-Makdisî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 10: 233-235.
Berkey, Jonathan. The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo: A Social History of Islamic Education. Princeton NJ: Princeton University Press, 1992.
Bozkurt, Nebi. “Dârülhadis.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 8: 527-529.
Bozkurt, Nebi. “Medrese.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 28: 323-327.
el-Bündârî, Ebû İbrâhim Kıvâmüddin Feth b. Ali b. Muhammed. Sene’l-berki’ş-şâmî: Muhtasarü’l-Berki’ş-şâmî fî sîreti’s-sultan Selâhaddin li-Kâtibi’l-İmâd el-İsfahânî. Haz. Ramazan Şeşen. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2004.
Chamberlain, Michael. Knowledge and Social Practice in Medieval Damascus 1190-1350. Cambridge: Cambridge University Press, 1994.
ed-Dûrî, Abdülaziz, v.d. “Dîvan.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 9: 377-381.
Ebû Şâme, Şihâbeddin Abdurrahman b. İsmâil b. İbrâhim el-Makdisî ed-Dımaşkî. Kitâbü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye. Haz. İbrahim Şemseddin. 5 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
Ebû Şâme, Şihâbeddin Abdurrahman b. İsmâil b. İbrâhim el-Makdisî ed-Dımaşkî. Terâcimü ricâli’l-karneyni’s-sâdis ve’s-sâbi‘. Haz. Muhammed Zahid b. el-Hasen b. Ali Zahid el-Kevserî ve İzzet el-Attâr el-Hüseynî. Kahire: Dâru’l-Cîl, 1947/1366.
Gilbert, Joan Elizabeth. “The Ulama of Medieval Damascus and the International World of Islamic Scholarship.” Dok. Tezi, University of California Berkeley, 1977.
Goldziher, Ignaz. Introduction to Islamic Theology and Law. Çev. Andras and Ruth Hamori. Princeton: Prinction University Press, 1981.
Griffel, Frank. Gazâlî’nin Felsefî Kelâmı. Çev. İbrahim Halil Üçer, M. Fatih Kılıç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
el-Hanbelî, Ebu’l-Berekât Ahmed b. İbrâhim. Şifâü’l-kulûb fî menâkıbi benî Eyyûb. Haz. Nazım Reşid. Bağdat: Dâru’l-Hürriyye, 1978.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed b. İbrâhim el-Bermekî el-Erbilî eş-Şâfiî. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. Haz. İhsan Abbas. 8 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
İbn Receb, Ebu’l-Ferec, Zeynüddin Abdurrahman b. Şihâbeddin Ahmed. ez-Zeyl alâ Tabakâti’l-Hanâbile. Haz. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin. 5 cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 2005/1425.
İbn Şeddâd, Ebû Abdullah İzzeddin Muhammed b. Ali b. İbrâhim. el-A‘lâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. Haz. Yahyâ Zekeriya Abbâre. Dımaşk: Vizâretü’s-Sekâfe, 1991.
İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâleddin Yusuf el-Atabekî. el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-vâfî. Haz. Muhammed Muhammed Emin. 11 cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1993.
İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâleddin Yusuf el-Atabekî. en-Nücumü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire. 12 cilt. Kahire: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd.
İbn Tolun, Ebü’l-Fazl Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed. el-Kalâidü’l-cevheriyye fî târihi’s-Sâlihiyye. Haz. Muhammed Ahmed Dehmân. 2 cilt. Dımaşk: Matbuatu Mecmai’l-Lugati’l-Arabiyye, 1980.
İbn Vâsıl, Ebû Abdullah Cemâleddin Muhammed b. Sâlim b. Nasrullah el-Mâzinî et-Temîmî el-Hamevî eş-Şâfiî. Müferricü’l-kürûb fî ahbâri benî Eyyûb. Haz. Cemaleddin Şeyyal, Haseneyn Muhammed Rebi‘. 5 cilt. Kahire 1972-1977.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzeddin Ali b. Muhammed b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. Haz. Halil Me’mûn Şihâ. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2002.
İbnü’l-Kıftî, Cemâleddin Ebü’l-Hasen Ali b. Yusuf b. İbrahim. İnbâhü’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nuhât. Haz. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 4 cilt. Kahire: Dâru’l-Kütüb, 1950.
İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takiyyüddin Osman b. Salahaddin b. Abdurrahman b. Musa. Fetâvâ ve Mesâilü İbni’s-Salâh. Haz. Abdülmut‘î Emin Kal‘acı. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1986/1406.
Kallek, Cengiz. “Mahmud b. Ahmed Hasîrî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 16: 383.
Kandemir, M. Yaşar. “İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 21: 198-200.
Kılıç, Hulûsi. “İbnü’l-Hâcib.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 21: 55-58.
Koca, Ferhat. “İbn Kudâme, Muvaffakuddin.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 20: 139-142.
el-Kureşî, Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. Haz. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 4 cilt. Kahire: İsa el-Bâbî el-Halebî, 1978.
Küçükaşçı, Mustafa, ve Cengiz, Tomar. “İbn Asâkir Ebü’l-Kâsım.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 19: 321-324.
Kütübî, Salâhaddin Muhammed b. Şakir b. Ahmed ed-Dârânî. Fevâtü’l-vefeyât. Haz. İhsan Abbas. 5 cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1973.
Lev, Yaacov. Charity, Endowments, and Charitable Institutions in Medieval Islam. Gainesville: University Press of Florida, 2005.
Mahamid, Hatim. “Mosques as Higher Educational Institutions in Mamluk Syria.” Journal of Islamic Studies 20 (2009/2): 188-212.
Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim içinde. Çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
–––. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası Hıristiyan Batı. Çev. Ali Hakan Çavuşoğlu, Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004.
en-Nuaymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddin Abdülkâdir b. Muhammed b. Ömer ed-Dımaşkî. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. Haz. Cafer el-Hasenî. 2 cilt. Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1988.
Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
Pedersen, Johannes. İslâm Dünyasında Kitabın Tarihi. Çev. M. Macit Karagözoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
–––. “Masdjid.” E.J. Brill’s First Encyclopaedia of Islam 1913-1938. 5: 315-376.
es-Safedî, Selâhaddin Halil b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. 30 cilt. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1981/1401.
Seyyid, Affaf. “el-Medâris fî asri’l-Eyyûbî.” Târîhü’l-medâris fî Mısri’l-İslâmiyye. Ed. Abdülazim Ramazan. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1992.
es-Seyyid, Eymen Fuâd. “Fâtımîler.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 12: 228-237.
Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsüddin Ebü’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu et-Türkî. Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-a‘yân. 2 cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, 1370/1951.
es-Sübkî, Ebû Nasr Tâceddin Abdülvehhab b. Ali b. Abdülkâfî. Mu‘îdü’n-ni‘am ve mübîdü’n-nikam. Haz. Muhammed Ali en-Neccâr v.d. Kahire: 1948.
–––. Tabakâtü’ş-şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. Haz. Mahmud Muhammed Tanahi, Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 9 cilt. Kahire: Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî, 1964.
Şeşen, Ramazan. Salâhaddin Eyyûbî ve Devri. İstanbul: İslâm Tarih Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı, 2000.
Tibawi, A. Latif. “Origin and Character of al-madrasah.” Bulletin of School of Oriental and African Studies 25 (1962): 225-238.
Yılmaz, Harun. “Zengîler ve Eyyûbîler Döneminde Dımaşk’ta Medrese” (1154-1260).” Dok. Tezi, Marmara Üniversitesi, 2014.
ez-Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Haz. Şuayb el-Arnaut v.d. 28 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984/1404.
–––. Târihü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhiri ve’l-a‘lâm. Haz. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 52 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987-2004.