İslam Bilim Tarihinden Bir Sayfa: Risâle fî sebebi zuhûri'l-kevâkib leylen ve hafâihâ nehâran (İnceleme, Tenkitli Metin ve Çeviri)

Bu makalede, yıldızların sadece geceleri görülmesinin nedenlerini açıklamayı konu edinen Risâle fî sebebi zuhûri’lkevâkib leylen ve hafâihâ nehâran adlı eser incelenmektedir. Risalenin adındaki ve aidiyetindeki belirsizlikler, yazmaların, biyografik ve tarihi kaynakların desteğiyle giderilmekte, Ebü’l-Berekât Bağdadi’ye ait olduğu anlaşılan risalenin muhtemel yazım dönemine işaret edilmekte ve mevcut nüshaları tanıtılmaktadır. Ayrıca, risalenin tahkiki ve tercümesi verilmekte ve metnin içerik analizi yapılmaktadır. Yapılan analiz sonucunda Bağdadi’ye göre yıldızların gündüz görülmemesinin sebebi güneş ışıklarının yıldızların ışıklarını bastıracak derecede güçlü olması olduğu tespit edilmektedir.

A Page from the History of Islamic Science: Risala fi sabab zuhur al-kawakib laylan wa khafa iha naharan (Study, Critical Edition and Translation)

Abstract In this article I examine the work entitled Risala fi sabab zuhur al-kawakib laylan wa khafa’iha naharan, which aims to explain why the stars only appear at night. I resolve some uncertainties about the title and authorship of the treatise in light of its manuscript copies and relevant biographical and historical sources. In addition, I determine the time period it was likely composed and suggest that Abu al-Barakat al-Baghdadi was its author. Analyzing the content of the treatise, I show that al-Baghdadi concluded that the reason for the disappearance of the stars during the day was that the strength of the sunlight outshone the light of the stars. Finally, I present a critical edition of the text as well as its Turkish translation.

PDF

___

Afşar, Îrec, vd. Fihrist-i kitâbhâ-yi hattî-yi Kitabhâne-i Millî- yi Melik vâbeste be-Âstân-i Kuds-i Razavî. Tahran: Kitâbhâne ve Mûze-yi Millî Melik, Âstân-i Kuds-i Razavî, 1371 hş./1992.
Alper, Ömer Mahir. “İbn Sînâ.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c20/ c200202.pdf (eriş. tar. 02.12.2015)
Anawati, Georges C. Mü’ellefâtü İbn Sînâ. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1950.
Aydın, Cengiz. - Gülseren Aydın. “Batlamyus,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. http://www.islamansiklopedisi.info/ dia/pdf/c05/c050131.pdf (eriş. tar. 09.12.2015)
Avcı, Casim. “Nasîhatü’l-Mülûk,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c32/ c320285.pdf (eriş. tar. 10.12.2105)
Bağdadi, Ebü’l-Berekât. el-Kitâbü’l-mu‘teber fi’l-hikme, thk. Zeynelabidin Musevi. Haydarabad: İdâretü Cem‘iyyeti Dâireti’lMaârifi’l-Osmâniyye, 1357-58/1938-39.
----------- el-Berşeasâ. Manisa İl Halk Kütüphanesi, no. 1781/6, vr. 152b-155a.
----------- Emînü’l-ervâh. Manisa İl Halk Kütüphanesi, no. 1781/7, vr. 155b-157a.
----------- Min kitâb li-Ebi’l-Berekât el-Bağdâdî fî ‘ilmi’n-nefs. Sü- leymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, no. 4855, vr. 104a-109b.
----------- Risâletü’l-‘akl. Leipzig, Universitätsbibliothek, Vollers, no. 882/1, vr. 1a-17a.
----------- Zuhûrü’l-kevâkib leylen ve ihtifâihâ nehâran. Tahran, Kitâbhâne-i Millî-yi Melik, no. 2412/2, s. 25–31.
----------- Risâle fî zuhûri’l-kevâkib leylen ve hafâihâ nehâran. Berlin, Staatsbibliothek, Petermann II, no. 466/8, vr. 47a–48b.
----------- Risâle fî rü’yeti’l-kevâkib bi’l-leyl lâ bi’n-nehâr. İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, no. 4832/13, vr. 57a–57b.
----------- Risâle fî rü’yeti’l-kevâkib bi’l-leyl lâ bi’n-nehâr. Meş- hed, Kitâbhâne-i Âstân-i Kuds-i Razavî, no. 5295/1, s. 1–2.
----------- Risâle fî rü’yeti’l-kevâkib bi’l-leyl ve’n-nehâr. Meşhed, Kitâbhâne-i Âstân-i Kuds-i Razavî, no. 5590/3, s. 146–149.
Bağdadi, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn: Esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn, çev. Rifat Bilge, tsh. M. Kemal İnal, Avni Aktuç. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1955.
Brockelmann, Carl. Geschichte der arabischen Litteratur, 3 cilt. Leiden: E. J. Brill, 1898–1942.
----------- Geschichte der arabischen Litteratur: Supplementband, 3 cilt. Leiden: E. J. Brill, 1937–1942.
Bündari, Kıvamüddin. Kitâbü Târîhi Devleti Âl-i Selcûk. Mısır: Matbaatü’l-Mevsûât, 1318/1900.
Çağrıcı, Mustafa. “Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. http://www.islamansiklopedisi.info/ dia/pdf/c10/c100292.pdf (eriş. tar. 04.12.2015).
Dânişpejûh, M. Takî. Fihrist-i Kitâbhâne-i Merkezî-yi Dânişgâh-ı Tahrân, 20 cilt. Tahran, Dânişgâh-ı Tahrân, 1911-1991., c. 14, s. 3672.
Dirâyetî, Mustafa, - Mücteba Dirâyetî. Fihristkân-i nüshahâ- yi hattî-yi Îrân (fenhâ). Sâzmân-ı İsnâd ve Kitâbhâne-yi Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân, 1390 hş./2011.
Ebû Rîde, Muhammed A. “Mukaddime.” Resâilü’l-Kindî elfelsefiyye, 2 cilt. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-‘Arabî, 1369/1950.
Ergin, Osman. İbni Sina Bibliografyası. İstanbul: Osman Yalçın Matbaası, 1956.
Eşkûrî, Cafer H. - Sadık H. Eşkûrî. Fihrist-i nüshahâ-yi aksî- yi Merkez-i İhyâ-i Mîrâs-ı İslâmî, 7 cilt. Kum: Mecmû-i Zehâir-i İslâmî, 1377–1387 hş./1998–2008.
Farabi. İhsâü’l-ulûm, thk. Osman Emin. Kahire: Dârü’l-Fikri’lArabî, 1949.
Fazlullah, Reşidüddin. Câmi‘u’t-tevârîh: Selçuklu Devleti, çev. Erhan Göksu, H. Hüseyin Göksu. İstanbul: Selenge Yayınları, 2010.
Fehd, Tevfik. “İlm-i Felek.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c22/c220073. pdf (eriş. tar. 08.12.2105)
Gazzali. et-Tibrü’l-mesbûk fî nasîhati’l-mülûk, nşr. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1409/1988.
Gökmen, M. Fatin. “Yıldızların Gece Görünüp de Gündüz Gö- rünmemesi Hakkında Şeyhürreis İbni Ali Sina’nın Risalesi.” Büyük Türk Filozof ve Tıp Üstadı İbni Sina: Şahsiyeti ve Eserleri Hakkında Tetkikler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
Hüseyni, Seyyid Ahmed. Fihrisü mahtûtâti Hizâneti’r-Ravzati’lHaydariyye fî’n-Necefi’l-eşref. Necef, Matbaatü’n-Nu‘mân, 1971.
İbn Ebi Usaybia. Uyûnü’l-enbâ’ fî tabakâti’l-etıbbâ’, thk. Nizar Rıza. Beyrut: Dârü mektebeti’l-hayât, t.y.
İbn Sina. Dânişnâme-i Alâî: Alâî Hikmet Kitabı, nşr. ve çev. Murat Demirkol. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurum Başkanlığı Yayınları, 2013.
----------- Fî aksâmi’l-ulûmi’l-akliyye. el-Mezhebü’t-terbevî inde İbn Sînâ, nşr. Abdülemir Z. Şemseddin. Beyrut: eş-Şeriketü’lâlemiyye li’l-kitâb, 1988.
----------- Makâle fi’n-nefs. British Library, Oriental Manuscripts, no. 7473, vr. 188b–198b.
----------- en-Necât mine’l-gark fî bahri’d-dalâlât, nşr. M. Takî Dânişpejûh. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-i Tahrân, hş. 1387/2008.
----------- eş-Şifâ’, nşr. İbrahim Medkûr vd., 10 cilt. Kum: Mektebetü Âyetullâh el-Mar‘aşî, hş. 1404/1984.
İbnü’l-Heysem. Kavl fî advâi’l-kevâkib. London, British Library, IO Islamic, no. 1270, vr. 10b-12a.
----------- Kavl fi’d-dav’. London, British Library, IO Islamic, no. 1270, vr. 12b-17b.
----------- Kitâbü’l-menâzır: 1–3, nşr. Abdülhamid Sabra. Kuveyt: el-Meclisü’l-vatanî li’s-sekâfe ve’l-fünûn ve’l-âdâb, 1983.
İbnü’l-İmrânî. el-İnbâ’ fî târîhi’l-hulefâ’, thk. Kasım Samerrai. Kahire: Dârü’l-âfâki’l-arabiyye, 1421/2001.
İbnü’l-Belhî. Fârsnâme, çev. Yusuf Hadi. Kahire: ed-Dârü’ssekâfiyye li’n-Neşr, 1421/2001.
İbnü’l-Cevzî. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk, thk.
Muhammed A. Atâ, Mustafa A. Atâ, 19 cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’lilmiyye, 1412/1992.
İbnü’l-Esir, İzzeddin. el-Kâmil fî’t-târîh, thk. Ö. Abdüsselâm Tedmüri. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-arabî, 1417/1997.
İbnü’l-Kalânisî. Târîhu Dimaşk, thk. Süheyl Zekkar. Dimaşk: Dârü Hassân li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1403/1983.
İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasan. İhbâru’l-ulemâ’ bi-ahbâri’l-hükemâ’, thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1426/2005.
İzgi, Cevat. “Fezârî, Muhammed b. İbrâhîm.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. http://www.islamansiklopedisi.info/ dia/pdf/c12/c120334.pdf (eriş. tar. 11.12.2015).
Kehhale, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-mü’ellifîn, 4 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1994.
Mar‘aşi, Mahmud. Fihrist-i nüshahâ-yi hattî-yi Kitabhâne-i Büzürg-i Hazret-i Âyetullâhi’l-Uzmâ Mar‘aşî-yi Necefî, 12201- 12600. Kum: Kitâbhâne-i Büzürg-i Hazret-i Âyetullâhi’l-Uzmâ Mar‘aşî-yi Necefî, 1380 hş./2001.
Mehdevi, Yahya. Fihrist-i nüshahâ-yi musannefât-i İbn Sînâ. Tahran: Dânişgâh-i Tahrân, 1954.
Özaydın, Abdülkerim. “Berkyaruk.” Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c05/c050411. pdf (eriş. tar. 12.12.2015).
-----------“Muhammed Tapar.” Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c30/c300381.pdf (eriş. tar. 16.12.2015).
----------- Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498– 511/1105–1118). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990.
Özpilavcı, Ferruh. Ebu’l-Berekât el-Bağdâdî’de Nefs Teorisi. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.
Poznanski, S. Abraham. “Mitteilungen aus handschriftlichen Bibelkommentaren.” Zeitschrift für hebräische Bibliographie XVI (1913): 32-36.
Rieu, Charles. Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, 3 cilt. London: Gilbert & Rivington, 1879–83.
----------- Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum. London: Gilbert & Rivington, 1894.
Sabra, Abdelhamid I. - Anton Heinen. “On Seeing the Stars: Edition and Translation of Ibn al-Haytham’s Risâla fî Ru’yat alKawâkib.” Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften VII (1991–92): 31–72.
Safedi, Halil ibn Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât, thk. Ahmed el-Arnaût, Türki Mustafa. Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-arabî, 2000.
Sümer, Faruk. “Mes‘ûd b. Muhammed Tapar.” Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/ c29/c290223.pdf (eriş. tar. 13.12.2015).
----------- “Muhammed b. Mahmûd.” Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c30/c300358. pdf (eriş. tar. 13.12.2015).
Tahrani, Aga Büzürg. Zeylü keşfi’z-zünûn. Beyrut: Dârü ihyâi’ttürâsi’l-arabî, 1387 hş./2008.
Topdemir, H. Gazi. Modern Optiğin Kurucusu: İbnü’l-Heysem Hayatı, Eserleri ve Teorileri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 2002.
Tunagöz, Tuna. Ebû’l-Berakât el-Bağdâdî’de Tanrı Düşüncesi. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
Unat, Yavuz. “Yıldız.” Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. http:// www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c43/c430296.pdf (eriş. tar. 15.12.2015).
Usturlabi, Bedî. Risâle fi’l-amel bi’s-safîhati’l-âfâkıyye. Konya, Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, Niğde, no. 1507/2, vr. 9a-23b.
Ünver, A. Süheyl. “Avicenna Explains Why Stars Are Visible at Night and Not During the Day.” Journal of the History of Medicine and Allied Sciences I/2 (1946): 330–334.
----------- “İbni Sinânın, Yıldızların Gece Görünüp Gündüz Gö- rülmemeleri Hakkındaki Makalesi.” İbni Sina: Hayatı ve Eserleri Hakkında Çalışmalar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü, 1955.
Wiedemann, Eilhard. “Ueber den Grund, aus dem die Sterne bei Nacht sichtbar und bei Tage verborgen sind von Hibbat Allâh Ibn Malkâ al Jehûdî al Bagdâdî.” Natural Sciences in Islam, 34: Optics, Texts and Studies III, ed. Fuat Sezgin. Frankfurt: Institute for the History of Arabic-Islamic Science, 2001.
Zehebi, Şemseddin. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’la‘lâm, thk. Ö. Abdüsselam Tedmüri. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-arabî, 1413/1993.
Zirikli, Hayreddin. el-A‘lâm: Kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ’ mine’l-Arab ve’l-müsta‘ribîn ve’l-müsteşrikîn. Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-melâyîn, 2002.