19. yüzyılda Avrupalı büyük devletlerin kıta dışına taşan siyasî ve iktisadî hâkimiyet kurma çabaları, Asya ve Afrika’daki muhtelif Müslüman toplulukların kolonileşmesiyle neticelenmişti. Yüzyılın son çeyreğinde siyasî müstakilliğini koruyan az sayıdaki İslam devletinin en büyüğü Osmanlı Devleti idi. Bilhassa Sultan II. Abdülhamid devrinde Osmanlı sultanının müstemleke vaziyetine düşmüş muhtelif İslam toplulukları nezdinde İslam halifesi olarak itibarı arttı. Bundan endişeye kapılan İngiliz metropol ve koloni idarecileri, Osmanlı hilafetinin meşruluğunu tartışmaya açacak yayınlara başladılar. Öte yandan, Osmanlı siyasetinin meşrutiyet ve anayasa taraftarı muhalif yerli aktörleri de, bir iç politika enstrümanı olarak da kullanılan hilafetin nüfuz ve itibarını sınırlama planları geliştirmekteydiler. Ancak, II. Meşrutiyet’in ilanı sonrasında iktidara gelip otoriter bir idare kuran İttihad ve Terakki Cemiyeti hükümetleri, II. Abdülhamid’in İslam Hilafeti eksenli nüfuz politikasını ülke içi ve dışında sürdürmeyi tercih etti. İTC ile yollarını ayıran liberal ve seküler eğilimli Batıcı fikir ve siyaset adamları ise hilafet müessesine yönelik şüphe ve tereddütlerini artarak dile getirir hale geldi. Bunlardan biri olan Rıza Tevfik, gerek Meşrutiyet devrinde gerekse Türkiye’yi terk etmek zorunda kaldığı 1922 sonrasında, Osmanlı Hilafeti hakkındaki tenkitlerini en keskin dile getirenlerdendir. Sevres Antlaşması’na imza koyduğu gerekçesiyle Cumhuriyet idaresince 150’likler arasına alınarak vatandaşlıktan da çıkarılan Rıza Tevfik, sürgündeki ilk on yılında, İngiliz himayesinde ve Şerif Hüseyin’in oğlu Emir Abdullah’ın idaresinde kurulan Şarkü’l-Ürdün Emirliği’nde görev yapmıştır. Bu makalede, Rıza Tevfik’in 1926 yılında Amman’dan o esnada Londra’da bulunan İngiltere’nin Ürdün maslahatgüzarı Albay Henry Cox’a gönderdiği ve bugüne kadar yayınlanmamış hususî mektubu çerçevesinde, geç Osmanlı ve Osmanlı sonrası hilafet tartışmaları değerlendirilmeye çalışılmaktadır.

Efforts of European powers to establish their political and economic domination over the rest of the world, were resulted in XIXth century with the successive colonization of various Muslim communities in Asia and Africa. When it came to the last quarter of the century, Ottoman State was the most powerful of a few Muslim political entities which were still independent states. As a consequence of this, the prestige of Ottoman Sultan as the Chaliph of Islam had increased drastically due to efforts of Ottoman Sultan Abdulhamid II. For British officals in London as well as in Indian sub-continent were worrying about this growing influence of Ottoman Chaliph in their own colonies, they started to publish speculative treatises discussing the legitimacy and functining of Ottoman Chaliphate. On the other hand, domestic opposites of Ottoman political regime, namely supporters of an constitutional system, were synchronically complaining of the explotation of the Chaliphate by the Sultan as an instrument to legitimate his autocracy. Their plan was to restrict the sphere of influence of Ottoman Chaliphate through keeping it just as the moral leader of Muslim World. The Committee of Union and Progress which came to power following the dethronment of Abdulhamid II, inherited the latter’s foreign policy centred around Islamic Chaliphate and established even a more radical autocracy in respect to the ancien regime. A minority group of liberal and secular minded Westernist intellectuals/politicans who were broken with CUP because of its authoritarian tendencies had now more critics about the political use of Chaliphate by Ottoman sultan/government. Riza Tevfik was one of them. He did not hesitate to publicly announce his doubts and objections regarding Ottoman Chaliphate. He was forced in late 1922 by Kemalists to departure from Istanbul, then still under Brisitih occupation. Following the establishment of the new Republican regime in Turkey, he was also expelled from Turkish citizenship. He spent his first ten years as an political émigré in the Amirate of Transjordan founded under British tutelage and leaded by Amir Abdullah b. Al-Husayn. Focusing on an unpublished and recently unknown private letter written by Riza Tevfik to Colonel Henry Cox, the Britisih resident in Transjordan, this article aims to shed light on discussions concerning late Ottoman and post-Ottoman situation of Islamic Chaliphate.