BURSEVÎ'NİN "BENEM" İLAHİSİNE MUHAMMED EL-KIRÎMÎ’NİN ŞERHİ VE TASAVVUFÎ AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Osmanlı Devleti’nin önemli yerleşim merkezlerinden Kırım bölgesi birçok şâir, edîp, âlim, fâzıl ve sûfî şahıslar yetiştirmiştir. İslam Hukuku, Tefsir, Hadis, Akaid gibi İslami ilimler sahasında çok önemli eserler veren müellifler vardır. Eser kaleme alan müellifler arasında sûfilerde yer almaktadır. Sadece tasavvuf alanında eser telif etmeyen sufiler hemen hemen her ilim dalında kitaplar ve risaleler kaleme almışlardır. Meşreb ve neş’eleri farklı olan Kırımlı sûfîlerin mensup olduğu tarikatlar ağırlıklı olarak Halvetiyye, Nakşbendiyye ve Kadiriyye tarikatlarıdır. Tüm Osmanlı topraklarında yaygın olan Halvetî tarikatı Kırım’da da en yaygın tarikattır. Kırım’ın değişik bölgelerinde tekke ve zaviyeleri bulunan Halvetî tarikatı bu bölgede çok önemli şahsiyetler yetiştirmiştir. Kırımlı Halvetî şeyhlerinden olan Şeyh Muhammed Kırîmî Bî-Nevâ el-Fakrî el-Halvetî el-Alevî Kırım Halvetîliği açısından önemli bir zâttır. Müellif, Halvetîliğe dair Mirâ’tü’s-sâlikîn adlı bir eser kaleme almıştır. Bu çalışmamızda kısaca Kırım’daki Halvetîlik hakkında bilgi sunacağız. Akabinde Şeyh Muhammed Fakrî el-Kırîmî’nin hayatı, mensup olduğu tarikatlar hakkında bilgi verdikten sonra anonim olarak bilinen ancak İsmail Hakkı Bursevî’ye ait olduğunu tespit ettiğimiz “Benem” redifli ilahiye yazdığı şerh ve bu şerh bağlamında tasavvufî görüşlerini ortaya konmaya gayret edeceğiz.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Kırım, Halvetiyye, Bursevi, Fakri

The Commentary of Muhammed el-Kırîmî to Bursevi's Hymn "Benem" and its Evaluation from a Sufi Perspective

Crimea is a fructiferous Ottoman land that nurtured many important individuals. There are some Sufis among these people. Sufis have written books and treatises in many fields. Crimean Sufis mostly belong to Halvetîyye, Nakşbendiyye and Kadiriyye orders. Halvetî, which was widespread in the Ottoman Empire, is also the most common sect in Crimea. Halvetism has brought important personalities up in Crimea. Muhammed Kırîmî is an important person in terms of Crimean Khalifa. In his work titled, Mirâ'tü’s-sâlikîn, he has written a treatise under the title "Annotation to the Hymn of Hakkı Efendi". There are many people known by the name of Hakkı. Hakkı Efendi's identity is the most important problem of our work. In addition, the author, lyrics and composer of the hymn that is the subject of our article had been unknown and anonymous until today. It is one of the lost poems of Bursevi, known to have more than ten thousand couplets. According to the data by Bursevi experts, up to three thousand couplets of Bursevi's poems are identified. We hope to make a huge contribution to the field by determining the hymn's belonging to him and the composer. In our study, we will endeavor to put forward his Sufi views within the framework of the principles of the Halvetî order in the context of this commentary on the hymn "Benem", which is known an anonymous work but belongs to Bursevî and which we have determined as the composer of Muallim İsmail Hakkı Bey.

Keywords:

Sufism, Crimea, Khalwatiyya, Bursevi, Fakri,

PDF

___

Ankaravî, İsmail. Minhâcü’l-fukarâ. Bulak: Dârü’t-Tıbâ‘ati’l-Bahr, 1256.
Arpaguş, Safi. “Tasavvufta “Mantıku’t-tayr”, Mevlânâ’da Hz. Süleyman ve Kuşdili Tasavvuru”. MÜİFD 29 (2014), 121-135.
Aşkar, Mustafa. “Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39/1 (1999).
Baloğlu, Bekir Şahin. Dinî Türk Mûsikîsi Beste Türlerinden Durak. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
Bıyık, Ömer. Osmanlı Yönetiminde Kırım (1600-1774). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
Bursevî, İsmail Hakkı. Kitâbü’l-Envâr. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e- Kaynaklar. No. 297.7. İBBB. Atatürk Kitaplığı, Erişim 18.01.2021. http://katalog.ibb.gov.tr/kutuphane2/yazmalar/BEL_Yz_K0589.pdf.
Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Ağaç Yayınları, 2009.
Ceyhan, Semih. “Tecellî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/241-243. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi 2011.
Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. “İbnü’l-Arabî’nin Nübüvvet-Velayet Hakkındaki Görüşleri ve İbn-i Teymiyye’nin Bu Husustaki Eleştiriler”. Tasavvuf, İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-1) 21/1 (2008), 213-255.
Çelebi, Evliyâ. Seyahatnâme. haz. Robert Dankoff- Seyit Ali Kahraman- Yücel Dağ. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
Çift, Salih. “Hatmu’l-evliyâ Ebu Abdullah Muhammed b. Ali El-Hakîm et-Tirmîzi”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 15 (2005), 351-376.
Cîlî, Abdülkerîm. İnsân-ı Kâmil fî-Ma’rifeti’l- Evâhir ve’l-Evâil- İnsân-ı Kâmil. çev. Abdülazîz Mecdî Tolun, haz. Selçuk Eraydın, Ekrem Demirli, Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2002.
Demir, Uğur. Târîḫ-i Meḥmed Giray (Değerlendirme-Çeviri Metin). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Derin, Derya. Abdülgaffar Kırîmî’nin Umdetü’l-Ahbar’ına (Umdetü’t-Tevârih) Göre Kırım Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
Erdem, Hüsameddin. Panteizm ve Vahdet-i Vücûd Mukayesesi. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990.
Eren, Abdullah. “Klasik Türk Şiirinde Tasavvufî Açıdan Tûr-i Sînâ”. Rumeli’de Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 4 (2018), 197-210.
Ezgi, Suphi. Türk Musikisi Klâsiklerinden Temcit-Na’t-Salat-Durak. İstanbul: M.Sadık Kâğıtçı Matbaası, 1945.
Güney, Ömer Faruk. Süleymâniye Yazma Eser Kütüphanesi Ekrem Karadeniz Bölümünde Bulunan Durak Notalarının Yeniden Yazımı Ve Tashîhi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
Gür, Süleyman. “Osmanlı Döneminde Yetişen “Kırımî” Nisbeli Müfessirler ve Eserleri: Bir Literatür İncelemesi”. Amasya İlahiyat Dergisi–Amasya Theology Journal 13 (2019), 357-395.
Herevî, Abdulllah Ensârî. Menâzilü’s-sâʾirîn. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988.
İbnü’l-Arabî. Fütûḥâtü’l-Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık 2008.
İbnü’l-Arabî. Rahmânî Nefes. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
İbnü’l-Arabî. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. çev. Ahmed Avni Konuk. haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın. İstanbul: MÜİFAV, 2013.
İzbudak, Veled. Mesnevî-i Mânevî. Ankara: MEB Yayınları, 1978.
İzutsu, Toshihiko. İbn-i Arabî’nin Fusûsu’ndaki Anahtar-Kavramlar. çev. Ahmed Yüksel Özemre. İstanbul: Kaknüs, 2005.
Kâşânî, Abdürrezzak. Tasavvuf Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
Kavak, Nuri. Kırım’ın Karasu Kazası 1683-1744 (Şer’iyye Sicillerine Göre). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
Kelâbâzî, Tacü’l-İslâm Ebu Bekir Muhammed b. İshak Buhari. et-Ta’arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
Kılıç, Davut. “Osmanlı İlim Kültür Hayatında Kırımlı Müellifler”, 28 Ağustos-2 Eylül 2012, Akmescit/Kırım Ukrayna 10.Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı (2012), 737-744.
Kılıç, Mahmut Erol. Şeyh-i Ekber. İstanbul: Sûfî Kitap, 2010.
Kılıç, Rüya. “Osmanlı Devleti'nde Gülşenî Tarikatı (Genel Bir Yaklaşım Denemesi)”. OTAM 15 (2004), 210-226.
Kırımî, Hamîd b. Ahmed. Mirkâtü’l-marife. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Yazmaları. 296/2, 20a-20b.
Koç, Turan. İbn Arabî Geleneği ve Davûd el-Kayserî. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
Kuşeyrî, Abdulkerim. er-Risâle. thk. Abdulhalim Mahmud-Mahmud b. Şerif. Kahire: Daru’ş-şa’b, 1989.
Küçük, Osman Nuri. Mevlânâ’ya Göre Mânevî Gelişim. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
Pala, İskender. “Tûr”. Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.
Paşaoğlu, Derya Derin. “Kırım Yerli Kaynaklarına Göre XVIII. Yüzyılda Kırım Hanlığı’nda Meşâyih Makamı”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi 20 (2016), 103.
Rıhtım, Mehmet. “Yahyâ-yı Şirvânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/264-266. İstanbul: TDV Yayınları 2013.
Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer. Avârifu’l-Meârif-Tasavvufun Esasları. haz. Kamil Yılmaz, İrfan Gündüz. İstanbul: Erkam Yayınları, 1993.
Tahir, Bursalı Mehmet. Osmanlılar Zamanında Yetişen Kırım Müellifleri. haz. Mehmet Sarı. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990.
Tahir, Bursalı Mehmet. Osmanlı Müellifleri. haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
Tayşi, Mehmet Serhan. “Cemal Halvetî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/302-303. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, 1993.
Tirmizî, Hakîm. Kitabu Hatmi’l-evliyâ. thk. Osman İsmail Yahya. Beyrut: Matbaatü el-Katolikiyye, ts.
Türk, Ahmet. “Kırım Hanlığı’nda İslâmiyet”. Doğu Avrupa Türk Mirzasının Son Kalesi Kırım. ed. Yücel Öztürk. İstanbul: Çamlıca, 2015.
Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, 1995.
Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur'an Dili. İstanbul: Azim Dağıtım, İstanbul 1992.